Widelnice (Plecoptera)

Widelnice, podobnie jak ważki czy jętki, są ściśle związane ze środowiskiem wodnym. Ich larwy rozwijają się w zbiornikach wodnych, zwłaszcza płynących, natomiast dorosłe osobniki żyją na lądzie, ale rzadko się oddalają od wody. Większość z nich można spotkać w górach i im dalej na północ, tym stają się rzadsze. Niestety widelnice są bardzo wrażliwe na zanieczyszczenia wód i wielu gatunkom grozi wyginięcie.
Systematyka

Z jętkami i ważkami łączy je nie tylko wspólne zamiłowanie do wody, ale również długa historia. Widelnice są bowiem bardzo starą grupą owadów, której przodkowie żyli na naszej planecie jeszcze zanim pojawiły się na niej dinozaury. Najstarszy kopalny przedstawiciel tej grupy, czyli Gulou carpenteri pochodzi z okresu karbońskiego, a więc sprzed ok. 320 mln lat. Wiele okazów skamielin widelnic (konkretnie ok. 30 gatunków) pochodzi zaś z permu, czyli sprzed 300-250 mln lat. Co ciekawe, w przeciwieństwie do przodków współczesnych ważek czy jętek, prastare widelnice osiągały dość małe rozmiary, gdyż rozpiętość ich skrzydeł dochodziła najpewniej do zaledwie 2,5 cm.
Jak do tej pory, na całym świecie opisano ponad 3,5 tys. gatunków widelnic, natomiast w Polsce stwierdzono obecność ponad 110 gatunków. Systematyka widelnic jest mocno dyskusyjna i poszczególni naukowcy często mają różny pogląd na to, jak powinna wyglądać. Zazwyczaj dzieli się je jednak na dwa podrzędy: Antarctoperlaria i Arctoperlaria. Przedstawiciele pierwszego z nich występują wyłącznie na półkuli południowej, zaś widelnice z podrzędu Arctoperlaria są obecne także w naszej części świata.
Wygląd

Widelnice są dość zróżnicowane, jeśli chodzi o wielkość. Najmniejsze gatunki osiągają raptem 4 mm długości, natomiast rozpiętość ich skrzydeł dochodzi do niecałych 2 cm. Nie brak jednak wśród nich również gatunków średnich i naprawdę sporych. Największe krajowe widelnice, które należą do rodzaju Perla i Dinocras dorastają do 3 cm długości, natomiast rozpiętość ich skrzydeł może sięgać nawet 6 cm. To jednak nic w porównaniu z największym gatunkiem z tej rodziny, czyli żyjącym w Ameryce Północnej Pteronarcys californica, który osiąga do 5 cm długości, a rozpiętość jego skrzydeł dochodzi do 10 cm.
Ciało tych owadów jest wyraźnie, grzbietobrzusznie spłaszczone. Ich głowa jest bardzo duża i wyposażone w długie, nitkowate czułki. Po bokach głowy są rozmieszczone duże oczy złożone, zaś między nimi znajdują się trzy przyoczka. Widelnice posiadają także aparat gębowy typu gryzącego, ale u niektórych gatunków jest on uwsteczniony. Dorosłe widelnice są wyposażone w dwie pary dużych, gęsto użyłkowanych skrzydeł, które w czasie spoczynku są składane płasko wzdłuż ciała. U niektórych gatunków występują jednak populacje, u których skrzydła są mocno skrócone i przez to nie mogą latać. Odwłok widelnic składa się z 10 segmentów, choć ostatni może niekiedy ulegać zredukowaniu. Na końcu odwłoka widelnic znajdują się dwie przysadki odwłokowe (cerci), które wyglądają trochę jak widelec i stąd też nazwa całego rzędu. U części gatunków są dość długie i wystają poza obręb skrzydeł, natomiast u innych są silnie skrócone. Bywa też tak, że ich długość różni się u osobników poszczególnych płci.
Dorosłe widelnice

Widelnice można spotkać głównie nad czystymi, zimnymi dobrze natlenionymi wodami rzek, potoków i strumieni, ponieważ to właśnie w nich rozwijają się ich larwy. Tylko nieliczne gatunki są związane z wodami stojącymi. Dorosłe widelnice przesiadują zwykle nieruchomo na różnych roślinach. Lubią się trzymać miejsc zacienionych, takich jak spodnia strona liści. Chętnie też kryją się pod mostami, kładkami, pomostami oraz innymi, podobnymi obiektami. Nie są zbyt płochliwe, więc można łatwo do nich podejść, aby się im przyjrzeć.
Widelnice są bardzo słabymi lotnikami, dlatego rzadko się oddalają od zbiorników wodnych na odległość większą niż kilka metrów. Jeśli już znajdą się w powietrzu, poruszają się dość ociężale, bezszelestnie i najczęściej w linii prostej. Nic więc dziwnego, że ich lot rzadko trwa dłużej niż dziesięć sekund. W sytuacji zagrożenia wolą odbiec niż odfrunąć. Większość dorosłych widelnic nie pobiera pokarmu i w zupełności im wystarczają zapasy tłuszczu, które zgromadziły w swoich ciałach podczas okresu larwalnego. Niektóre gatunki widelnic mogą jednak żywić się porostami i glonami.
Gody widelnic odbywają się niedługo po przeobrażeniu w dorosłe osobniki. Samce, które chcą kopulować z samicami, przeprowadzają najpierw bardzo charakterystyczne zaloty. Za pomocą swoich odwłoków uderzają o podłoże, na którym się znajdują, w rytmie typowym dla swojego gatunku. W ten sposób wywołują wibracje, które sygnalizują ich gotowość do kopulacji, a także wabią samice. Samice odbierają te sygnały za pomocą organów zmysłowych na stopach. Co więcej, odpowiadają na nie tylko te, które nie zostały wcześniej zapłodnione.
Osobnik, który zaskarbi sobie przychylność samicy, obejmuje odnóżami jednej strony swojego ciała jej grzbiet. Następnie przysuwa swój aparat kopulacyjny, który znajduje się pomiędzy dziewiątym a dziesiątym segmentem odwłoka, do otworu kopulacyjnego samicy, na ósmym segmencie jej odwłoka i w ten sposób ją zapładnia.
Po odbytej kopulacji, samice widelnic składają jaja pojedynczo albo w pakietach liczących po kilkaset sztuk. W sumie jedna samica może złożyć od kilkuset do dwóch tysięcy jaj, przy czym dokładna liczba zależy od gatunku. Jaja składane w pakietach są ze sobą zlepione specjalną wydzieliną, co pozwala samicy podczepić je sobie pod koniec odwłoka i nosić ze sobą przez kilka dni. Gdy nadejdzie odpowiedni czas, umieszcza jaja w wodzie, gdzie kleista wydzielina się rozpuszcza i jaja opadają na dno, między kamienie. Dorosłe widelnice żyją bardzo krótko. Samce przeżywają najczęściej ok. 1-2 tygodni, zaś samice ok. 1 tydzień dłużej.
Larwy widelnic

Pod względem wyglądu, larwy widelnic są bardzo podobne do form dorosłych. Tak jak one, posiadają dużą głowę z długimi czułkami i aparatem gębowym typu gryzącego, duży tułów złożony z trzech podobnie wyglądających segmentów oraz długie, widełkowate przysadki odwłokowe (cerci) na końcu odwłoka. Dodatkowo na tułowiu starszych osobników można łatwo zauważyć duże pochewki skrzydłowe. Niektóre larwy widelnic posiadają skrzelotchawki, które pozwalają im oddychać pod wodą. Mogą one mieć formę nitkowatą lub palczastych wyrostków u nasady odnóży. Niektóre gatunki mają je również umieszczone na końcu odwłoka. Wiele larw widelnic oraz ich młodociane stadia larwalne, oddychają jednak całą powierzchnią swojego ciała.
Larwy widelnic rozwijają się głównie w dobrze natlenionych wodach, ponieważ mają duże zapotrzebowanie na tlen. Co więcej, są również bardzo wrażliwe na zanieczyszczenia, dlatego zamieszkiwane przez nie wody muszą być czyste. Nie przepadają też za światłem, dlatego aby się przed nim uchronić, a także uniknąć wartkiego prądu wody i drapieżników, chowają się pod leżącymi na dnie kamieniami oraz wśród zanurzonych pod wodą roślin. Jeśli już wychodzą ze swoich kryjówek, to zwykle powoli pełzają i bardzo rzadko decydują się na pływanie.
Młodsze stadia larwalne żywią się głównie detrytusem. Starsze larwy zgodnie z preferencjami pokarmowymi można podzielić na trzy grupy. Larwy małych gatunków, np. z rodzaju Nemoura są roślinożercami i żywią się zielenicami, okrzemkami oraz różnymi, miękkimi lub nadgniłymi resztkami roślin. Larwy średnich gatunków, chociażby z rodzaju Chloroperla, są wszystkożerne i żywią się zarówno pokarmem roślinnym, jak również drobnymi bezkręgowcami. Larwy dużych widelnic (ich długość może dochodzić do 3 cm.), np. z rodzaju Perla czy Dinocras są żarłocznymi drapieżnikami, które polują na różne, wodne organizmy, głównie larwy innych owadów, drobne skorupiaki, płazińce czy obleńce.
Larwy dużych widelnic, choć mają dobrze rozwinięte oczy złożone, przy poszukiwaniu swoich ofiar kierują się przede wszystkim swoimi długimi czułkami, które są pokryte licznymi włoskami i szczecinkami czuciowym, a także świetnie rozwiniętym zmysłem węchu. Polujące larwy muszą jednak uważać, aby same nie padły łupem większych zwierząt. Szczególnie chętnie polują na nie ryby (zwłaszcza łososiowate), ale mogą je też pożerać większe wodne bezkręgowce.
Rozwój larw widelnic trwa od roku do nawet kilku lat, jednak dokładny czas rozwoju wielu z nich nie został jeszcze zbadany. W trakcie swojego życia mogą linieć 20-30 razy. Gdy larwy są już wyrośnięte, wychodzą na brzeg, po czym wspinają się na kamienie lub pobliskie rośliny i tam przeobrażają się w dorosłe osobniki. Widelnice przechodzą przeobrażenie niezupełne, co oznacza, że nie ma u nich poczwarki. U przeobrażającej się larwy, pęka oskórek na grzbietowej stronie tułowia i stopniowo wyłania się z niej dorosły owad.
Ochrona
Ze względu na swoją wrażliwość na zanieczyszczenia, larwy widelnic są wykorzystywane jako bioindykatory. To znaczy, że na podstawie ich występowania w danym zbiorniku, można ocenić stopień jego zanieczyszczenia. Przykładowo, jeśli wśród 100 owadów schwytanych w potoku, znajdzie się przynajmniej 10 larw różnych gatunków widelnic lub innych owadów uznawanych za bioindykatory, to można go uznać za wolny od zanieczyszczeń. Do owadzich bioindykatorów, oprócz larw widelnic, zaliczają się też larwy niektórych gatunków jętek oraz chruścików.
Niestety wrażliwość widelnic na zanieczyszczenia sprawia, że wiele gatunków jest zagrożonych wyginięciem. Wprawdzie żadna z nich nie znajduje się na liście gatunków chronionych, ale aż 1/3 wszystkich rodzimych gatunków została wpisana do Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt. Jedna z naszych widelnic, czyli Dictyogenus alpinus, która została wcześniej wykazana tylko w Tatrach, została niestety uznana za gatunek wymarły w Polsce. Widelnice tym czasem są bardzo ważne, ponieważ są ważnym pożywieniem ryb i innych zwierząt, dlatego warto podejmować działania na rzecz ich ochrony.
< Powrót