Jętki (Ephemeroptera)

Jętki znane są z tego, że żyją bardzo krótko. Samce wielu gatunków mogą przetrwać zaledwie jeden dzień, a czasami tylko kilka godzin. Samice jętek są zazwyczaj bardziej długowieczne i potrafią przeżyć kilka dni, a nawet parę tygodni. Bywają jednak wyjątki. Samica amerykańskiej Dolania americana żyje tylko 5 minut, przez co jest uznawana za najkrócej żyjącego owada na świecie. Znacznie dłużej żyją ich larwy, których rozwój może się ciągnąć nawet przez kilka lat. Jętki są ściśle związane ze środowiskiem wodnym, ponieważ ich larwy rozwijają się wyłącznie w różnych zbiornikach wodnych. Dorosłe osobniki prowadzą lądowy tryb życia, ale zwykle trzymają się blisko wody.

Systematyka

Samica jętki pospolitej (Ephemera vulgata)

Jętki to bardzo stara grupa owadów. Przodkowie współczesnych gatunków pojawili się ponad 300 mln lat temu w okresie karbońskim i zamieszkiwały lasy węglowe porastające m.in. nasz kontynent. Niektóre żyjące wtedy gatunki, np. Bojophlebia prokopi, którego skamielina została znaleziona w kopalni węgla kamiennego w Czechach, osiągały rozpiętość skrzydeł dochodzącą do 45 cm. Oczywiście od tamtego czasu jętki mocno się skurczyły, ale ich wygląd niewiele się zmienił. Na chwilę obecną odkryto ponad 3 tys. gatunków, które żyją w różnych częściach świata. W Polsce występuje zaś ok. 120 gatunków.

Systematyka jętek jest szeroko dyskutowana wśród naukowców, jednak zazwyczaj dzieli się je na cztery podrzędy: Carapacea, Furcatergalia, Setisura oraz Psciforma. W Polsce występują przedstawiciele wszystkich podrzędów z wyjątkiem tego pierwszego. Poszczególne gatunki jętek są do siebie bardzo podobne i osoby nie zajmujące się tym konkretnym rzędem, mogą mieć spore trudności z rozpoznaniem poszczególnych gatunków, które do niego należą.

Jednym z bardziej charakterystycznych i rozpowszechnionych gatunków jest jętka pospolita (Ephemera vulgata), która osiąga dość spore rozmiary (dorasta do 2,2 cm, a rozpiętość jej skrzydeł dochodzi do 4,5 cm) i można ją łatwo spotkać nad rzekami i jeziorami. Na jej skrzydłach znajdują się liczne, czarne plamki, a przez wierzch odwłoka ciągną się małe, trójkątne, czarne plamki. U podobnej jętki duńskiej (Ephemera danica) czarne plamki są wyraźne tylko w tylnej części odwłoka.

Wygląd

Cloeon dipterum

Jętki są niezwykle charakterystyczne pod względem wyglądu i nie da się ich pomylić z innymi owadami. Ich wielkość waha się od 3 do 40 mm. Ich głowa jest bardzo mała, a znajdujące się na niej czułki bardzo krótkie. Oczy złożone jętek są stosunkowo duże. U samców części gatunków występuje dodatkowa para oczu, czyli tzw. oczy turbanowe, które zajmują znaczną część głowy i są skierowane do góry. Oczy te są wstanie wykrywać światło ultrafioletowe, dlatego niektórzy naukowcy podejrzewają, że pomagają im wypatrywać samice podczas godów. Między oczami złożonymi znajdują się trzy przyoczka. Aparat gębowy jętek jest silnie uwsteczniony, co oznacza, że nie są w stanie pobierać żadnego pokarmu.

Skrzydła jętek są dobrze wykształcone. Mają trójkątny kształt i są gęsto użyłkowane. Zwykle są przeźroczyste, ale u części gatunków występuje na nich ciemny wzór. W czasie spoczynku są składane pionowo nad ciałem. Większość jętek ma dwie pary skrzydeł, przy czym pierwsza para jest wyraźnie większa niż druga. U niektórych gatunków rozwinęła się jednak tylko jedna para, a druga uległa całkowitemu zanikowi. Dobrym przykładem takiej jętki jest pospolita w całym kraju murzyłka dwuskrzydła (Cloeon dipterum). Znacznie gorzej są u nich rozwinięte odnóża, które są tak delikatne, że nie nadają się do biegania i przydają się głównie do siedzenia albo niezgrabnego chodzenia. U samców przednie nogi są wydłużone i pełnią funkcje czuciowe, czyli pomagają zlokalizować i przytrzymać samicę w czasie rozrodu.

Odwłok jętek jest długi, smukły i złożony z 10 segmentów. Na odwłoku są ulokowane narządy kopulacyjne i co ciekawe, jętki to jedyny rząd owadów, u których są parzyste. Na końcu ich odwłoka znajdują się dwie lub trzy przydatki odwłokowe (cerci), które są cienkie i bardzo długie, często znacznie dłuższe, niż reszta ciała.

Subimago

Samica jętki z rodzaju Leptophlebia – subimago

Jętki przechodzą przeobrażenie niezupełne, co oznacza, że nie ma u nich poczwarki, tak jak np. u chrząszczy czy motyli. Co jednak ciekawe, występuje u nich dodatkowe stadium rozwoju, czyli subimago, które jest nieobecne u innych owadów. Pojawia się ono tuż po stadium larwalnym. Larwa jętki (zwana często nimfą), która chce się przeobrazić, wypływa na powierzchnię wody lub wychodzi z niej i wspina się na jakąś nadwodną roślinę lub inny obiekt, tak jak to robią larwy ważek. Są również gatunki, które przeobrażają się bezpośrednio pod wodą. W trakcie przeobrażenia, pęka oskórek larwy i z pustej osłonki, wychodzi jętka, która na pierwszy rzut oka, wygląda zupełnie jak dorosły osobnik. Ma skrzydła, delikatne ciało oraz długie przysadki odwłokowe na końcu ciała.

Jeśli jednak przyjrzymy się jej z bliska, łatwo zobaczymy, że trochę się różni od w pełni dorosłej jętki. Jej ubarwienie jest szarawe, prawie wyblakłe, a skrzydła są mlecznobiałe. Dodatkowo sama jętka jest wtedy dość niemrawa i niezbyt skora do ruchu, choć gdy zajdzie taka potrzeba, może wzbić się w powietrze i odfrunąć. To jest właśnie subimago, czyli stadium pośrednie między larwą a imago (owadem dorosłym). Zazwyczaj trwa ono kilka godzin, a czasami jeszcze dłużej (dokładny czas zależy od gatunku). Po upływie tego czasu, jętka w stadium subimago zrzuca stary oskórek i wyłania się z niego dorosła jętka, która jest w pełni wybarwiona, zaś jej skrzydła są przeźroczyste.

Nie jest do końca jasne, dlaczego u jętek występuje dodatkowe stadium rozwoju. Możliwe, że potrzebują go do rozwinięcia odpowiedniej długości skrzydeł i przydatków odwłokowych, ale to tylko hipoteza. Istnieją również jętki, których samice nie przeobrażają się w osobniki w pełni dorosłe, ale pozostają w stadium subimago przez całe życie i bez trudu odbywają kopulację oraz składają jaja. Na koniec warto dodać, że nazwa subimago, bywa używana przez hodowców egzotycznych owadów, do określania w ten sposób ostatnich stadiów larwalnych patyczaków, karaczanów i modliszek. Jest to jednak błąd i bardziej prawidłową nazwą ostatnich stadiów rozwoju larw owadów o przeobrażeniu niezupełnym jest nimfa (wielu naukowców używa jednak tej nazwy w odniesieniu do wszystkich stadiów larw owadów o przeobrażeniu zupełnym, czyli np. jętek).

Okres godowy

Krótkie życie dorosłych jętek i brak możliwości pobierania pokarmu sprawiają, że jedyną rzeczą, na której się skupiają, to rozmnażanie. W ciągu dnia przesiadują wśród przybrzeżnych roślin, gdzie nabierają sił przed lotem godowym. Ten ostatni odbywa się głównie wieczorem, tuż nad powierzchnią wody lub przy brzegu. Samce tworzą wtedy duże roje i co chwila wznoszą się do góry, a po chwili łagodnie opadają, używając przydatków odwłokowych jako stabilizatorów. Dzięki temu, że ich przewód pokarmowy jest pusty, mogą łykać mniejsze bądź większe porcje powietrza i w ten sposób regulować swój ciężar, co bardzo im się przydaje w czasie latania.

Tuż pod nimi unoszą się samice i co jakiś czas, któraś z nich wlatuje w rój samców. Gdy tak się stanie, wszystkie pobliskie samce rzucają się na nią, a ten który będzie pierwszy, odbywa z nią kopulację. W trakcie jej trwania para opada swobodnie na dół, jednak nim zdążą dotrzeć do wody lub ziemi, całość automatycznie się kończy (taka kopulacja jest błyskawiczna i trwa od kilku do kilkudziesięciu sekund). U części gatunków okres godowy ciągnie się tygodniami, ale są też takie, u których cały proces od wyjścia z wody, przez przeobrażenie się w subimago i imago, po kopulacje oraz złożenie jaj, odbywa się w ciągu jednego popołudnia. Wśród jętek nie brak również gatunków, które rozmnażają się partenogenetycznie, czyli bez udziału samców.

Po odbytej kopulacji samce właściwie od razu giną, natomiast samice przystępują do składania jaj. Proces ten różni się w zależności od gatunku. Samice większości jętek po prostu latają nad wodą i od czasu do czasu zanurzają w niej swój odwłok, wrzucając przy tym jaja do wody. Kilka gatunków woli jednak zanurzyć się w wodzie i umieścić jaja wśród roślin oraz w szczelinach, choć po pewnym czasie i tak ostatecznie opadają na dno zbiornika. Jeśli chodzi o liczbę jaj, to samice jętek mogą ich złożyć od kilkuset do nawet kilku tysięcy. Dokładna liczba zależy od gatunku. Po złożeniu jaj, samice są tak wyczerpane, że spadają do wody i giną.

Larwy jętek

Larwa jętki z rodzaju Leptophlebia

Larwy jętek prowadzą wodny tryb życia i są bardzo dobrze przystosowane do takiego trybu życia. Nie muszą np. podpływać pod powierzchnię wody, tak jak to robi wiele chrząszczy oraz pluskwiaków wodnych, aby zaczerpnąć powietrza. Na stronie grzbietowej odwłoka lub po jego bokach, mają bowiem liczne listkowate lub pierzaste skrzelotchawki (zazwyczaj siedem par), dzięki którym mogą oddychać pod wodą. Większość larw jętek odżywia się martwą materią organiczną i glonami, które porastają leżące w wodzie kamienie i martwe drewno. Niektóre z nich są jednak drapieżnikami. Same larwy jętek są chętnie pożerane przez różne, podwodne zwierzęta. Polują na nie m.in. larwy drapieżnych owadów (np. ważek, widelnic i chrząszczy), skorupiaki, ryby oraz płazy.

Ze względu na budowę ciała i prowadzony tryb życia, larwy jętek dzieli się na trzy podstawowe grupy. Pierwsza z nich to larwy grzebiące, które mają cylindryczny kształt ciała oraz zgrubiałe nogi typu grzebnego. Znaleźć je można głównie przybrzeżnej strefie jezior i w wolno płynących rzekach z gliniastymi brzegami i mulistym dnem. Tam drążą chodniki w miękkich osadach dennych, które szybko się zapadają. Ich sztyletowate żuwaczki działają jak świder, a spłaszczone przednie odnóża pełnią rolę łopat. Do takich larw należy np. jętka pospolita.

Kolejną grupę stanowią larwy pływające. Charakteryzują się delikatną budową ciała, które ma cylindryczny kształt. Ich nogi są dość długie, podobnie jak ich przysadki odwłokowe. Te ostatnie są przynajmniej z jednej strony obrzeżone gęstymi włoskami i przydają się im do pływania. Larwy biją nimi silnie, razem z ostatnimi segmentami odwłoka, w górę oraz w dół, dzięki czemu napędzają swoje ciało do przodu. Niektóre gatunki potrafią nawet nabrać wodę do jelita końcowego i wyrzucić ją nagle do tyłu, aby wystrzelić do przodu, jakby napędzał je silnik odrzutowy. Taki sam sposób poruszania wykorzystują larwy ważek różnoskrzydłych. Larwy pływające zamieszkują głównie jeziora oraz inne wody stojące o gęstej, podwodnej roślinności. Należą do nich np. larwy jętek z rodzaju Leptophlebia oraz larwy murzyłka dwuskrzydłego.

Ostatnia grupa to larwy pełzające. Ich ciało jest mocno spłaszczone grzbietobrzusznie, zaś głowa tarczowata. Dodatkowo posiadają także długie i silne odnóża, dzięki którym mogą się skutecznie przyczepiać do podłoża. Zazwyczaj przesiadują na spodniej stronie kamieni i bardzo nie lubią światła. Ciekawostką może być fakt, że potrafią się poruszać nie tylko do przodu, ale też na boki, tak jak kraby. Kiepsko natomiast pływają i nigdy nie decydują się na to dobrowolnie. Długie, owłosione przysadki odwłokowe służą im za dodatkowe organy czepne. Dodatkowo wszystkie są w mniejszym bądź większym stopniu pokryte gęstymi włoskami, na których osadzają się drobinki mułu, dzięki czemu mogą się świetnie kamuflować. Larwy te żyją głównie w potokach i innych wodach płynących o szybkim nurcie. Przykładem takich jętek są te z rodzaju Ecdyonurus, Heptagenia i Rhithrogena.

Rozwój larw jętek trwa, w zależności od gatunki i warunków środowiska, od kilku miesięcy do kilku lat. W czasie jego trwania, intensywnie żerują i rosną, przechodząc w międzyczasie nawet 30 linień.

Ochrona

Jętki odgrywają bardzo dużą rolę w przyrodzie. Zarówno larwy jak i dorosłe osobniki są ważną częścią diety wielu zwierząt. Niestety nie brak wśród nich gatunków zagrożonych wyginięciem. Wiele z nich, a w szczególności ich larwy, są bardzo wrażliwe na zanieczyszczenia wód i ogólną degradację środowiska. Wprawdzie żadna jętka nie jest objęta ochroną gatunkową, ale aż 54 gatunków zostało wpisanych na Czerwoną Listę, a cztery: Ametropus fragilis, Oligoneuriella pallida, Behningia ulmeri i Palingenia longicauda zostały wymienione w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt. Pierwszy gatunek jest silnie zagrożony wyginięciem (kategoria EN), kolejne dwa mają kategorię CR i od wielu lat nie były wykazywane z naszego kraju, natomiast ostatni jest uznawany za gatunek wymarły w Polsce (kategoria EX).

< Powrót