Kumak górski (Bombina variegata)

Gromada: Płazy

Rząd: płazy bezogonowe

Rodzina: kumakowate (Bombinatoridae)

Nie tylko na nizinach żyją kumaki. W górach i na pogórzu też można się na nie natknąć. Zamiast kumaka nizinnego występuje tam jednak kumak górski, który zgodnie ze swoją nazwą, upodobał sobie życie na wysokościach i poza tymi obszarami nie mamy właściwie szans, żeby go zobaczyć. Aby się upewnić, że natrafiliśmy na kumaka górskiego, warto sprawdzić spód jego ciała. Jeśli są na nim jaskrawe, żółte plamy, wówczas najpewniej mamy do czynienia właśnie z kumakiem górskim.

Zagadka dwóch kumaków

Zarówno kumak górski jak i kumak nizinny (Bombina bombina) są ze sobą blisko spokrewnione. Co więcej, mają też dalszego kuzyna, kumaka dalekowschodniego (Bombina orientalis), który zamieszkuje Daleki Wschód Azji, głównie półwysep koreański oraz niektóre rejony Rosji i Chin. Dlaczego jednak dwa europejskie kumaki tak różnią się zasięgami występowania, mimo że są do siebie tak podobne? Powstało kilka hipotez mających tłumaczyć to zjawisko, jednak żadna nie jest idealna. Niektórzy naukowcy uważają, że oba gatunki powstały na skutek zmian klimatu związanych z jednym z plejstoceńskich zlodowaceń. Zapis kopalny podważa to jednak, gdyż rozróżnia odrębne linie tych kumaków już od pliocenu. Najprawdopodobniej kumak górski przetrwał zlodowacenia plejstoceńskie na Bałkanach i Półwyspie Apenińskim, a pozostałe obszary Europy opanował w czasie interglacjałów.

Kumak górski dotarł do Węgier znad zachodniego Dunaju, zaś osobniki z populacji północnej mogły się przedostać przez dwie alternatywne drogi: przez Karpaty albo drogą zachodnią przez Dunaj. Obecnie wyróżnia się dwie główne linie gatunku: alpejską (zachodnią) i karpacką (wschodnią), w skład której wchodzą też osobniki z Węgier. Wszystko wskazuje na to, że kład karpacki jest bardziej stabilny. Możliwe też, że udało mu się przetrwać zlodowacenie w jakichś ostojach w Europie Środkowej. Duże zróżnicowanie genetyczne wskazuje też na rozdrobnienie jego populacji jeszcze przed przybyciem na te tereny kumaka nizinnego. W zachodniej części Węgier doszło natomiast do hybrydyzacji oraz zastąpienia kumaka górskiego przez nizinnego. Polska populacja kumaków górskich zalicza się do karpackiej linii gatunków.

Wygląd

Dorosły kumak górski nie jest duży. Długość jego ciała waha się od 2,5 do 5,5 cm. Na pierwszy rzut oka można go łatwo pomylić z kumakiem nizinnym. Jego kończyny cechują się jednak dużo większą muskulaturą, a brodawki na jego ciele są ostro zakończone (u nizinnego zakończenie jest tępe). Ciało kumaka górskiego jest spłaszczone, a jego kończyny są szeroko rozstawione. Źrenice mają u niego trójkątny lub sercowaty kształt, a ich wierzchołek jest skierowany na dół. Między samicą a samcem występuje dymorfizm płciowy, ale tylko w okresie godowym i jest on dość słabo zaznaczony.

U samca w tym czasie, na opuszkach palców pojawiają się modzele, czyli zgrubienia, które są obecne na kończynach przednich oraz drugim, trzecim i czwartym palcu tylnych łap. Podobne zgrubienia pojawiają się też na wewnętrznej stronie przedramienia. Dodatkowo samiec ma masywniejsze ramiona niż samica, choć ta cecha może być trudna do wychwycenia przez osoby nie mające doświadczenia z tymi płazami. Samiec kumaka górskiego nie posiada rezonatorów, tak jak samiec kumaka nizinnego, dlatego jego nawoływania godowe są znacznie cichsze.

Grzbiet kumaka górskiego jest szarawy, szarobrązowy lub ciemnooliwkowy, a czasami zdarzają się nawet osobniki o odcieniu zielonkawym lub po prostu zielonym. Dodatkowo znajdują się na nim ciemne plamy oraz liczne brodawki, na których z kolei znajdują się pory i kolce rogowe (te ostatnie są szczególnie widoczne u samców). Z tego względu skóra kumaka górskiego jest szorstka w dotyku. Nie dotyczy to jednak spodu ciała kumaka, który jest gładki w dotyku. Pod względem ubarwienia jest ciemnoszary lub szaroniebieski. Dodatkowo znajduje się też na nim jaskrawożółte plamy, które często łączą się ze sobą w większe powierzchnie. Układ plam jest indywidualny dla każdego osobnika.

Żółte plamy na spodzie ciała kumaka górskiego to główna cecha pozwalająca na odróżnienie go od kumaka nizinnego. Warto być jednak ostrożnym, ponieważ rzadko bo rzadko, ale czasami zdarzają się kumaki górskie z pomarańczowymi plamami i są wtedy bardzo podobne do swoich nizinnych kuzynów. By odróżnić od siebie te gatunki najlepiej kierować się wszystkimi cechami, które je od siebie różnią, a nie tylko jedną konkretną, choć w niektórych przypadkach, nawet i to może nie wystarczyć. Na styku występowania kumaka górskiego i nizinnego często bowiem tworzą się płodne mieszańce i identyfikacja w takich przypadkach jest mocno utrudniona.

Gdzie go można spotkać?

Kumak górski zamieszkuje wyżyny i góry południowej oraz środkowej Europy, od Masywu Centralnego we Francji, po Góry Harz, Turyngię w Niemczech, kraje alpejskie, Bałkany i Karpaty. W Holandii i Luksemburgu występuje po jednej samotnej populacji. We Włoszech występuje kumak włoski (Bombina pachypus), który przez część naukowców jest uznawany za odrębny gatunek, natomiast inni są przekonani, że to podgatunek kumaka górskiego. Na terenie Polski kumak górski występuje niemal wyłącznie na terenie Karpat oraz na ich pogórzu. Nie tak dawno udało się potwierdzić jego występowanie we wschodnich Sudetach (rejon Sławniowicko-Burgrabicki i Góry Opawskie). Populacja ta łączy się z Karpacką po stronie Czeskiej. Dalej na zachód w Sudetach kumak górski nie występuje.

Najwyższe stanowisko kumaka górskiego w Polsce znajduje się w Tatrach, na Hali Gąsienicowej i na Hali Kopieniec, gdzie dochodzi do wysokości 1600-1650 m n.p.m.) oraz na Babiej Górze, gdzie z kolei jest obecny na wysokości do 1450 m n.p.m. Badania wykazują jednak regres tego gatunku w Tatrach. Dotyczy to chociażby jednego stanowiska położonego na wysokości 1344 m n.p.m. Na pogórzach schodzi na wysokość do 250 m n.p.m. Na niższych położeniach wypiera go kumak nizinny.

Kumak górski zamieszkuje różne siedliska. Spotyka się go w lasach mieszanych i iglastych, na łąkach, oraz terenach zalewowych, choć nie jest tak silnie związany ze środowiskiem wodnym, jak kumak nizinny. Mimo to, może go spotkać w drobnych, zazwyczaj okresowych zbiornikach wodnych, stawach, gliniankach, przydrożnych rowach, nadrzecznych żwirowiskach, a nawet w kałużach i koleinach znajdujących się na gliniastych drogach śródpolnych i śródleśnych. Raczej unika wód płynących, chociaż czasami zamieszkuje także rzeki i strumienie (nawet te o wartkim nurcie). Unika także wód zimnych. Z drugiej strony można go znaleźć w źródłach wód termalnych i mineralnych. Znajdowano go też w zbiornikach wodnych na terenie parków miejskich, a nawet w gnojówkach przy domowych gospodarstwach i torfowiskach wysokich.

Tryb życia

Kumak górski jest aktywny przez całą dobę, jednak częściej spotyka się go w ciągu dnia. Przebywa wtedy w małych zbiornikach wodnych, dzięki czemu jest dobrze chroniony przez wysychaniem. Zazwyczaj stara się nie rzucać w oczy. Często siedzi zagrzebany w mule, zaś na powierzchnię wystawia jedynie swoje oczy. Gdy natomiast pływa, robi to za pomocą krótkich, odbijających ruchów nóg. Często nurkuje, natomiast gdy poczuje się zagrożony, zagrzebuje się na dnie wody. Jeśli kumak zostanie zaatakowany przez drapieżnika na lądzie, przybiera pozę ostrzegawczą. Wygląda to tak, że płaz wygina swój grzbiet i odwraca się tak, aby mu pokazać swoje jaskrawe, ostrzegawcze barwy. Jeśli drapieżnik zignoruje ostrzeżenie i spróbuje pożreć kumaka, wówczas wydziela z gruczołów na skórze trującą substancję, która ma właściwości żrące, drażniące oraz wymiotne.

Dzięki takiej linii obrony niewiele drapieżników atakuje dorosłe kumaki. Czasami polują na nie zaskrońce, żmije, niektóre ptaki szponiaste i drapieżne ssaki. Same kumaki także są drapieżne, ale ograniczają się wyłącznie do pożerania małych bezkręgowców. Ich łupem padają głównie owady (np. chrząszcze, pluskwiaki i błonkówki), pająki oraz dżdżownice, które łowią zarówno w wodzie jak i na lądzie. Kumaki górskie są aktywne od kwietnia do września. Na przełomie września i października szuka sobie kryjówek na lądzie (np. ziemnych jam lub leżących na ziemi kłód), w których będzie hibernował. Co jednak ciekawe, jeśli kumak górski zamieszkuje źródła hydrotermalne, wówczas nie musi w ogóle zimować.

Gody i rozwój

Gody kumaka górskiego wyglądają bardzo podobnie do tych w wykonaniu kumaka nizinnego. Na pogórzu zaczynają się z końcem kwietnia, natomiast w górach dopiero w maju. Są bardzo krótkie, ale za to powtarzane wielokrotnie, odbywają się po intensywnych opadach wiosenno-letnich i mogą trwać aż do sierpnia. Kumak nizinny wybiera do rozwoju małe zbiorniki wodne, choć zazwyczaj większe niż kumak nizinny. Zazwyczaj są to małe stawy lub kałuże. Co ważne, takie zbiorniki powinny być ciepłe, płytkie i wolne od obecności innych płazów, zwłaszcza żaby trawnej i żaby dalmatyńskiej, których larwy mogłyby stanowić zagrożenie dla larw oraz jaj kumaków. Co więcej, jeśli dany zbiornik wodny jest już zamieszkały przez kijanki kumaka górskiego, to rozmnażające się osobniki będę go unikać.

W trakcie godów samce kumaka górskiego gromadzą się w wodzie, choć w pewnej odległości od siebie (mniej więcej 35-50 cm od siebie) i zakładają rewiry, których bronią przed innymi samcami. Jeśli jakiś samiec wtargnie na terytorium rywala, ten wypycha go poza jego obręb swoimi tylnymi kończynami. Pomimo braku rezonatorów, samce kumaków górskich wydają dźwięki, aby przywabić do siebie samice. Kumkanie kumaka górskiego jest cichsze, niż kumaka nizinnego, ale za to szybsze i dźwięczniejsze. To jednak nie jedyny sposób na zwabienie samicy. Samce dodatkowo uderzają o wodę swoimi tylnymi kończynami, dzięki czemu powstają fale rozchodzące się po zbiorniku wodnym. Kombinacja dźwięków i fal stanowi sygnał dla samicy, że samiec jest chętny do rozmnażania. Koncerty samców odbywają się zazwyczaj wieczorami i wczesną nocą, natomiast rzadziej mają miejsce w ciągu dnia.

Samice kumaków składają jaja w kłębach liczących zazwyczaj od 45 do 100 jaj. Zdarzają się też przypadki, gdy jest ich znacznie mniej lub zdecydowanie więcej. Samica może np. stworzyć kłąb złożony tylko z kilku jaj, a zdarzają się też takie liczące ponad 900. Czasami mogą też składać jaja pojedynczo. Po złożeniu jaj, kumaki opuszczają zbiornik wodny i przenoszą się do innego lub ukrywają się w pobliżu. Jaja są zwykle przytwierdzone do roślin lub patyków, a ich osłonki są pokryte mułem. Bywają sytuacje, gdy kałuża, w której zostały złożone wysycha. W takiej sytuacji wszystkie jaja niestety giną. Po ośmiu dniach od złożenia jaj wylęgają się z nich kijanki, które pod koniec rozwoju dorastają do 3-5 cm. Rozwój większości kijanek w ciepłej wodzie przebiega dość szybko i już po 2-2,5 miesiącach przechodzą przeobrażenie. Niektórym nie uda się to jednak zrobić czas i muszą zimować w postaci larwalnej, aby przejść metamorfozę w następnym roku.

Młode kumaki po przeobrażeniu się w dorosłe osobniki przebywają w płytkiej wodzie, na brzegu zbiorników. Nie wszystkie z nich osiągną dojrzałość płciową w tym samym czasie. Niektórym udaje się to latem, gdy mają około roku i osiągną rozmiary dorosłych kumaków. Zwykle jednak następuje to po drugiej lub nawet trzeciej hibernacji. Dorosłe kumaki są bardzo długowieczne, głównie dzięki toksynie chroniącej je przed drapieżnikami. Najstarszy krajowy osobnik miał co najmniej 21 lat.

Ochrona

W skali globalnej, kumak górski nie jest gatunkiem zagrożonym i w miejscach występowania, czyli m.in. w Polsce, potrafi być naprawdę liczny. Z drugiej jednak strony jego liczebność spada, głównie na skutek niszczenia jego siedlisk, np. poprzez zasypywanie przyzagrodowych stawków czy utwardzanie dróg. Dodatkowym zagrożeniem są pojazdy terenowe, przy pomocy których ludzie rozjeżdżają ich siedliska i same płazy. Kumak górski zanika głównie na pogórzu oraz w miejscach, gdzie tworzy mieszańce z kumakiem nizinnym.

Kumak górski jest objęty w Polsce ścisłą ochroną gatunkową. Znajduje się też na Czerwonej Liście IUCN z kategorią LC oznaczającą gatunek niższego ryzyka. Figuruje też w restrykcyjnym, II załączniku Konwencji Berneńskiej, a także w II i IV załączniku Dyrektywy Siedliskowej UE.

< Powrót