Złotookowate (Chrysopidae)

W naszych miastach, ogrodach, a nawet domach można spotkać wiele pożytecznych owadów, których często w ogóle nie znamy. Wśród nich są złotooki. Dorosłe osobniki chętnie przylatują do kwiatów, by zjadać pyłek i nektar i dzięki temu uczestniczą w ich zapylaniu. Larwy natomiast są drapieżne i polują głównie na mszyce, w czym zresztą są bardzo skuteczne. Właśnie dlatego zdecydowanie warto je poznać.

Ile jest złotooków i jak wyglądają?

Złotooki zaliczają się do rzędu sieciarek (Neuroptera), znanych również jako siatkoskrzydłych. Na całym świecie odkryto około 6 tys. gatunków tych owadów, natomiast w Polsce mamy ich tylko 86. Cechą charakterystyczną sieciarek są ich skrzydła, które są bardzo gęsto użyłkowane. Do siatkoskrzydłych zaliczają się m.in. żyjące w lasach mrówkolwy (Myrmeleon spp.), żyjący przy rzekach i innych wodach płynących strumycznik zwyczajny (Osmylus fulvicephalus) oraz oczywiście złotooki. Te ostatnie należą do rodziny złotookowatych (Chrysopidae), które liczą w Polsce ok. 30 gatunków.

Poszczególne gatunki złotooków często są do siebie łudząco podobne i ciężko jest je rozróżnić. Najlepszym tego przykładem jest złotook drapieżny (Chrysoperla carnea s.l.), który jest także znany pod nazwą złotook zwyczajny lub złotook pospolity. Tak naprawdę jest to bowiem cała grupa gatunkowa, do której zaliczają się trzy bliźniaczo podobne gatunki: Chrysoperla pallida, Chrysoperla kolthoffi oraz Chrysoperla carnea. Inny pospolity gatunek, czyli złotook większy (Chrysopa perla) też może przysporzyć problemów, ponieważ też go łatwo pomylić z kilkoma pokrewnymi gatunkami.

Złotookowate nie należą do przesadnie dużych owadów. Długość ich ciała waha się od 1 do 2 cm, natomiast rozpiętość skrzydeł dochodzi do 3-4,5 cm. Sieciarki te cechują się smukłym ciałem o delikatnej budowie. Głowa złotooków jest krótka, ale za to dość szeroka. Znajdują się na niej duże oczy o metalicznie złocistym połysku, któremu to zawdzięczają swoją nazwę. Dodatkowo są też na niej długie, cienkie czułki i aparat gębowy typu gryzącego. Skrzydła złotooków są przeźroczyste (czasami lekko zabarwione) i oczywiście gęsto użyłkowane. Podczas spoczynku układają je dachówkowato wzdłuż swojego ciała. Złotooki mają u nasady przednich skrzydeł narządy słuchowe, dzięki którym świetnie słyszą. Niektórym gatunkom przydaje się to do wychwytywania ultradźwięków nietoperzy, co pozwala im łatwiej unikać ich ataków.

Ubarwienie złotooków jest najczęściej zielonkawe lub turkusowe. Złotook drapieżny zmienia jednak zimą swoje ubarwienie na brązowe.

Gdzie je można spotkać?

Złotooki są spotykane w całej Polsce. Niektóre gatunki, jak wspomniany już wcześniej złotook drapieżny czy złotook większy, są pospolite i szeroko rozpowszechnione. Są jednak gatunki, jak np. kruchawka wytworna (Hypochrysa elegans), które są rzadkie i znajdywane na nielicznych stanowiskach. Najpospolitsze złotooki pojawiają się w lasach, na łąkach oraz w bezpośrednim sąsiedztwie człowieka, czyli np. w parkach, ogrodach a nawet w miastach. Nocą mogą czasem przylatywać do lamp i innych źródeł sztucznego światła.

Tryb życia dorosłych złotooków

Złotooki są aktywne głównie wieczorem oraz nocą. W ciągu dnia ukrywają się przeważnie wśród zarośli i na spodniej stronie liści. Zielona barwa ułatwia im wtopienie się w otoczenie. Niektóre gatunki, jak np. złotook większy, mogą wydzielać nieprzyjemny zapach, gdy poczują się zagrożone. Część gatunków, np. złotook drapieżny, żywi się pyłkiem oraz nektarem, dlatego często odwiedzają kwiaty. Chętnie też zlizują spadź mszyc, która skapuje na liście roślin. Wśród złotooków, są również gatunki drapieżne, które żywią się mszycami i innymi drobnymi owadami o miękkim ciele. Należy do nich chociażby złotook większy.

Jesienią dorosłe złotooki drapieżne zaczynają sobie szukać miejsc na zimowanie. W naturze hibernują m.in. pod odstającą korą pni i gałęzi, w dziuplach lub innych podobnych miejscach. Jeśli mają taką możliwość, chętnie zimują w budynkach, zwłaszcza w piwnicach i na strychach. Czasami może się zdarzyć, że jakiś złotook wybudzi się w środku zimy i zacznie latać po domu. Najlepiej go wtedy złapać w jakiś pojemnik i zanieść go do jakiegoś chłodnego pomieszczenia, aby mógł dokończyć zimowanie. Nie wszystkie złotooki zimują jednak jako dorosłe owady. Wiele gatunków, jak chociażby złotook większy, hibernuje w naturze pod postacią larw.

Złotooki odbywają swoje gody wiosną, zazwyczaj na liściach roślin. Samiec, który chce zdobyć uznanie samicy, popisuje się przed nią za pomocą rytmicznej pieśni godowej, wytwarzaną poprzez wibracje swojego odwłoka. Nie uderza nim jednak o liść, ale przekazuje te wibracje blaszce liściowej, aby powędrowały prosto do samicy. Każdy gatunek złotooków ma swoją własną pieśń godową i jest to jeden ze sposób, aby je od siebie odróżnić. Gdy samcowi uda się zdobyć przychylność samicy, dochodzi między nimi do specyficznego zbliżenia. Następuje bowiem coś w rodzaju „pocałunku”, podczas którego odwłoki osobników obu płci zbliżają się do siebie i dochodzi do kopulacji. Samce złotooków wykorzystują też taką formę komunikacji do rywalizacji ze swoimi rywalami.

Kopulacja złotooków trwa kilkanaście minut. Po jej zakończeniu samica odlatuje, aby znaleźć odpowiednie miejsce na złożenie jaj, czyli najlepiej takie, które będzie położone blisko jakiejś kolonii mszyc. Jaja złotooków są osadzone na włosowatych trzonkach, zwanych stylikami. Z tego względu, na pierwszy rzut oka wyglądają, jak jakieś malutkie grzybki, a nie owadzie jaja. Samica, która chce złożyć jajko, przytwierdza do podłoża kroplę szybko zastygającej wydzieliny, po czym zadzierając odwłok do góry, wyciąga ją w formę nitki o długości ok. 1 cm i na jej końcu składa jajo. Taka forma składania jaj ma prawdopodobnie zapewnić ich ochronę przed małymi drapieżnikami, które biegają po liściach i łodygach roślin. W ciągu całego życia samica składa nawet kilkaset jaj.

Życie larw

Larwy złotooków pojawiają się po kilku lub kilkunastu dniach od momentu złożenia jaj. Ich ciało jest wydłużone i pokryte licznymi, ostrymi szczecinkami. Larwy złotooków posiadają cieniutkie, ostre, sierpowate żuwaczki, które są w środku puste. Z ich pomocą mogą z łatwością wysysać swoje ofiary. Najczęściej są żółtawe, z brązowo-czerwonawymi pasami, biegnącymi wzdłuż ciała. Świeżo wylęgnięte larwy mierzą raptem niecały milimetr długości, jednak szybko rosną i po 2-3 tygodniach mogą mierzyć ok. 8 mm. Podczas swego krótkiego życia, larwy złotooków skupiają się główne na zdobywaniu pożywienia i trzeba przyznać, że są bardzo żarłoczne. Wszystkie larwy złotooków są drapieżnikami, które polują na inne, malutkie bezkręgowce, takie jak mszyce i czerwce, wciornastki, przędziorki, a nawet jaja i młodsze stadia larwalne chrząszczy oraz motyli. Gdy jakaś larwa dopadnie swoją ofiarę, oblewa ją sokami trawiennymi i wysysa.

Wyrośnięta larwa potrafi pożreć w ciągu jednej doby aż 40 mszyc. Z tego względu larwy tych niezwykłych owadów, są wyjątkowo cenione przy ograniczaniu liczebności tych pluskwiaków. Wystarczy 10 jaj złotooka na jednej roślinie uprawnej, aby skutecznie kontrolować mszyce na roślinach w ogrodzie. Przy właściwym wykorzystaniu złotooków można zredukować liczebność tych małych pluskwiaków aż o 94%. Z tego powodu, są larwy złotooków są wykorzystywane przez ogrodników do biologicznego zwalczania mszyc, podobnie jak biedronki.

Oczywiście larwy złotooków same są narażone na ataki większych drapieżników, ale potrafią się przed nimi całkiem skutecznie chronić. Larwy niektórych gatunków, gdy znajdą się w kolonii mszyc, pokrywają swoje ciało ich wyssanymi oskórkami i w ten sposób robią sobie „ubranka” które świetnie je maskują. Jakby tego było, mogą też użyć do obrony swoich żuwaczek, które są wystarczająco ostre, by przebić się przez ludzką skórę. Nie jest to może jakoś mocno bolesne, ale przyjemne też nie jest, dlatego najlepiej nie brać larw złotooków do ręki. Przy poruszaniu się po roślinach, larwy złotooków pomagają sobie tzw. przyssawką odbytową, której używają jak siódmej nogi. Z podobnego patentu korzystają też larwy biedronek i niektórych stonek.

Gdy przychodzi czas przepoczwarczenia, larwa buduje sobie na liściu lub gałązce grubościenny oprzęd o białawej lub brązowawej barwie. Taka konstrukcja jest mniej więcej wielkości ziarnka grochu i swobodnie zwisa w powietrzu. Na krótko przed przeobrażeniem, poczwarka wygryza się z oprzędu i w ciągu zaledwie kilkunastu minut zmienia się w dorosłą postać. W przypadku złotooka drapieżnego, w ciągu roku występują dwa pokolenia. Dorosłe złotooki pierwszego pokolenia żyją od czterech do ośmiu tygodni, natomiast zimujące pokolenie może przeżyć nawet do dziewięciu miesięcy.

Poprzedni wpis

Wodne pajęczaki

Następny wpis

Wrotycz pospolity (Tanacetum vulgare) i związane…