Wodne pajęczaki

Zbiorniki wodne i ich okolice, są zamieszkiwane przez wiele bezkręgowców. Najbardziej znane są oczywiście owady, ale nie brakuje tam również pajęczaków, które na nie polują. Do życia pod wodą przystosował się tylko topik i wodopójki. Znacznie więcej gatunków można jednak wokół zbiorników. Przy brzegach czają się ogromne bagniki i znacznie mniejsze korsarze, natomiast wśród trzcin swoje pajęczyny rozpinają kwadratniki oraz niektóre krzyżakowate.

Topik (Argyroneta aquatica)

Istnieje tylko jeden gatunek pająka, który spędza całe życie pod wodą i jest nim topik. Inaczej niż u wielu innych pająków, samce są większe, niż samice. Długość ich ciała może dochodzić nawet do 15 mm. Samice osiągają zaś najwyżej 9 mm. Głowotułów oraz odnóża topika mają ciemnobrązową barwę, a odwłok jest pokryty gęstymi, delikatnymi i szarymi włoskami. Gdy topik jest zanurzony w wodzie, spód jego ciała i odwłok pokrywają się srebrzystą warstewką powietrza.

Topik zamieszkuje rozmaite zbiorniki wodne porośnięte wodną roślinnością. Preferuje małe wody stojące i torfowiska. Bardzo ważne jest to, aby zamieszkiwane przez niego zbiorniki były czyste. Na skutek zanieczyszczeń wód, w wielu rejonach Europy Zachodniej, poza terenami torfowiskowymi, stał się rzadki. W Niemczech np. został umieszczony na Czerwonej Liście jako gatunek zagrożony, a do tego został objęty ochroną prawną. W Polsce na szczęście wciąż jest dość liczny, jednak ze względu na skryty, nocny tryb życia, nieczęsto się go widuje.

Choć topik żyje pod wodą, to nie jest wstanie w niej oddychać. Aby odnowić zapas powietrza, które pokrywa jego ciało, co jakiś czas musi podpływać pod powierzchnię wody. Unosi wtedy brzuch do tafli wody, przebija ją końcówką odwłoka i wymienia zużyte powietrze na świeże. Po wszystkim uwalnia się z powierzchni wody szarpnięciem i ponownie się zanurza. Płynący topik sprawia wrażenie niezdarnego, ale dzięki wiosłującym ruchom swoich nóg, potrafi się całkiem sprawnie poruszać pod wodą. Co więcej, gdy np. zamieszkiwany przez niego zbiornik nie będzie się nadawał do zamieszkania, może się przemieścić do nowego drogą lądową.

Podobnie jak inne nasze pająki, topik jest drapieżnikiem, który poluje na rozmaite, wodne bezkręgowce. Jego łupem padają m.in. larwy owadów i skorupiaki, które chwyta swoimi długimi nogami. Od czasu do czasu zdarza mu się też upolować jakąś kijankę czy narybek, jednak atakuje głównie osobniki ranne i osłabione. Pająki robią zwykle tak, że najpierw oblewają swoją ofiarę swoimi sokami trawiennymi i dopiero potem ją pożerają. W wodzie jednak nie da się tego tak zrobić, dlatego topik, który upolował ofiarę, zabiera ją do swojego schronienia i dopiero tam ją pożera.

Topik buduje swoją kryjówkę w kształcie dzwona z pęcherzyków powietrza. Najpierw wyplata poziomą płachtę przędzy o średnicy ok. 2-3 cm pomiędzy podwodną roślinnością oraz pasmo nici, które ciągnie się aż do powierzchni wody. Następnie wspina się po nim i gdy znajdzie się przy powierzchni, wystawia odwłok nad wodę, krzyżuje zakończenia swoich tylnych nóg i mocnym szarpnięciem zagarnia duży pęcherzyk powietrza, który utrzymuje się między jego tylnymi odnóżami a odwłokiem. Następnie schodzi po paśmie nici do przygotowanej wcześniej płachty i umieszcza w niej pobrany pęcherzyk.

W ten sposób powstaje jego kryjówka, która przydaje się topikowi nie tylko do pożerania ofiar, ale pełni także rolę schronienia oraz miejsca, w którym może odbyć kopulację, złożyć jaja, wychowywać młode oraz przechodzić linienia. Samice topików zimują pod wodą w specjalnie uszczelnionych kryjówkach lub też w pustych, wypełnionych powietrzem muszlach ślimaków zamkniętych przędzą. Samica topika może przeżyć nawet 20 miesięcy.

Bagniki i korsarze

Chociaż tylko topik żyje pod wodą, to ze zbiornikami wodnymi są związane także inne pająki. Wiele z nich żyje na pograniczu wody i lądu. To oznacza, że sporą część swojego życia spędzają przy brzegu, ale gdy zajdzie taka potrzeba, potrafią nurkować, pływać, a nawet biegać po tafli wody.

Świetnym przykładem są bagniki (Dolomedes spp.), które należą do rodziny darownikowatych (Pisauridae). To największe pająki, jakie można spotkać w Polsce. Pierwszy z nich, czyli bagnik przybrzeżny (D. fimbriatus) osiąga nawet 2,2 cm, przy czym jest to długość samego ciała, bez nóg. Rozpiętość tych ostatnich dochodzi zaś nawet do 8 cm. Jeszcze większy, jest jego krewniak bagnik nadwodny (D. plantarius), którego długość ciała może wynosić nawet 2,5 cm.

Oba te gatunki są do siebie bliźniaczo podobne i z całą pewnością można je odróżnić tylko na podstawie badań ich narządów płciowych. Najczęściej bagnik przybrzeżny jest ciemniejszy, a jasne pasy, które występują po bokach jego ciała są dobrze wykształcone. Bagnik nadwodny zwykle w ogóle nie ma żadnych pasów na ciele, a jeśli już występują, to są słabiej widoczne niż u jego krewniaka. Oba te gatunki można znaleźć głównie w pobliżu zbiorników wodnych. Mogą to być zarówno wody stojące, takie jak stawy czy brzegi jezior, jak rzeki oraz inne wody wolno płynące. Bagnik przybrzeżny, częściej niż jego kuzyn, lubi się oddalać od zbiorników i pojawia się np. na bagnistych łąkach. Młode osobniki tego gatunku trafiają się nawet w lasach, gdzie przesiadują na krzewach. 

Dorosłe bagniki czają się tuż przy wodzie w taki sposób, że dwiema, ostatnimi parami nóg trzymają się trzciny lub jakiejś łodygi, zaś dwie przednie leżą na powierzchni wody. Może być też tak, że cały pająk leży na pływającym liściu, ale i w tym przypadku przednie nogi stykają się z taflą wody. W ten sposób mogą wykryć drgania, wywoływane przez potencjalną ofiarę. Kiedy tak się stanie, błyskawicznie rzucają się do ataku. Wbijają w zdobycz swoje pazurki jadowe i wywlekają ją na brzeg, gdzie w spokoju ją konsumują.

Łupem tych pająków padają głównie duże owady (zarówno wodne, jak i te, które przypadkiem spadły na jej powierzchnię) oraz inne bezkręgowce (skorupiaki, pierścienice). Niekiedy jednak udaje im się upolować znacznie większą ofiarę, w postaci małego kręgowca. Może to być kijanka, mała żabka, a nawet rybka (taka do rozmiaru ciernika). Same bagniki mogą zostać upolowane przez większe zwierzęta, dlatego przez cały czas pozostają czujne. Gdy poczują się zagrożone, chowają się wśród roślin albo nurkują i czekają na dnie, aż zagrożenie minie. Złapane do ręki mogą boleśnie ukąsić, ale ich jad nie jest groźny dla człowieka.

Po odbytych godach, samica tworzy kulisty kokon, który początkowo trzyma nogogłaszczkami, tuż pod swoim głowotułowiem. W tym czasie nie jest wstanie polować ani normalnie pływać, dlatego trzyma się brzegu i trzcin. Po pewnym czasie tworzy wśród nadbrzeżnej roślinności oprzęd i w nim umieszcza kokon. Przez cały czas opiekuje się nim, także wtedy, gdy wylęgną się z niego młode pajączki, których może być nawet kilkaset. Rozwój tych pająków trwa dwa lata.

Przy brzegach wód można spotkać nie tylko bagniki, ale też korsarze (Pirata spp.), czyli pająki z rodziny pogońcowatych (Lycosidae), których mamy w naszym kraju 8 gatunków. Najbardziej znanym gatunkiem korsarz piratnik (Pirata piraticus), jednak poszczególne gatunki są do siebie łudząco podobne i trudno je od odróżnić. W odróżnieniu od bagników, korsarze są bardzo małe, ich wielkość waha się od 3 do 10 mm. Ich ubarwienie jest zazwyczaj brązowe, zaś przez ich odwłok często ciągną się dwa rzędy drobnych, jasnych plamek, dzięki którym można je łatwo odróżnić od innych pająków z rodziny pogońcowatych. Tryb życia korsarzy jest bardzo podobny do tego, jaki prowadzą bagniki. Tak jak one, zazwyczaj przebywają w pobliżu wody. Chętnie poruszają się po jej powierzchni i polują na drobne owady, które znajdują się pod wodą.

Skakuny, kwadratniki i krzyżaki z rodzaju Larinioides

Trzcinowiska i zarośla porastające brzegi zbiorników wodnych są zamieszkiwane przez liczne pająki, które polują wśród nich na różne owady. Pająki te żyją na lądzie i nie wchodzą do wody tak jak bagniki czy korsarze. Część z nich to oczywiście aktywni myśliwi, polujący bez użycia sieci. Należą do nich np. skakunowate (Salticidae), które chętnie pojawiają się na wilgotnych siedliskach. Jednym z takich gatunków jest pyrgun nazielny (Evarcha arcuata), u którego można zaobserwować silny dymorfizm płciowy. Samica jest brązowa, przy czym na przedzie odwłoka ma czarny pasek, natomiast w tylnej części często są ulokowane ukośne, czarne oraz białe kreseczki. Samiec zaś ma czarną barwę, a jego przednie nogi są wyraźnie pogrubione. Pyrgun często pojawia się w pobliżu wody, ale pojawia się też na obrzeżach wilgotnych lasów, wśród zarośli, a nawet w parkach.

W pobliżu wód spotyka się też skakuny z rodzaju Marpissa, które charakteryzują się sporymi rozmiarami. Największe z nich dorastają do 11 mm, co jak na pająki z rodziny skakunowatych jest naprawdę sporą wartością. Jednym z częściej spotykanych przedstawicieli rodzaju Marpissa jest rozciągnik natrzcinowy (M. radiata). Samice tego skakuna mają zwykle jasny odwłok, na którym znajdują się dwa, brązowe lub czerwonawe pasy, pomiędzy którymi jest ulokowany szeroki pas środkowy. Samce mają podobne ubarwienie, ale zazwyczaj są ciemniejsze. Pająk ten chętnie przebywa wśród trzcin. Nie tylko na nich poluje i się rozmnaża, ale wykorzystuje je też jako zimowiska.

Wśród trzcinowisk można też spotkać wiele pająków, które tworzą sieci łowne. Należą do nich np. kwadratniki (Thetragnatha spp.), które można poznać po wydłużonym ciele, prostokątnym odwłoku i długich, cienkich odnóżach. W Polsce można spotkać osiem gatunków należących do tego rodzaju. Najbardziej znany jest kwadratnik trzcinowy (T. extensa), który dorasta do 1,2 cm, a jego odwłok często ma przyjemną dla oka żółto-zielonkawą barwę. Kwadratniki tworzą koliste pajęczyny, których środkowa część jest otwarta i pozbawione nici sygnalizacyjnych. W trakcie spoczynku przylegają do podłoża, a ich odnóża (pierwsza i druga para) są skierowane do przodu. Trzecia para nóg jest wtedy rozstawiona na boki, a tylne są wyciągnięte ku tyłowi. Samce posiadają ogromne szczękoczułki, które służą im do przytrzymywania samic w czasie godów (w ten sposób prawie zawsze udaje im się uniknąć ataków samic).

Ze środowiskiem wodnym są też związane niektóre krzyżakowate (Araneidae), zwłaszcza te z rodzaju Larinioides. W Polsce mamy aż pięć gatunków z tego rodzaju, a jednym z najczęściej spotykanych jest krzyżak nadwodny (L. cornutus). To dość spory pająk, który dorasta do 1,5 cm. Jego głowotułów jest brązowawy i pokryty licznymi, jasnymi włoskami. Nogi ma ciemne, z wieloma, jasnymi plamami. Odwłok jest czarny, czarno-szary lub szary z ciemną plamą w kształcie dębowego liścia oraz jasnym rysunkiem, często przypominającym klin albo krzyż. Kształt tego rysunku potrafi być zmienny i nie zawsze jest obecny.

Krzyżaki rozpinają swoje pajęczyny, wśród gęstej roślinności, między barierkami mostu oraz na innych obiektach znajdujących się w pobliżu zbiorników wodnych. Pająki czają się w gęsto utkanej czatowni, położonej gdzieś na uboczu sieci (czasami mogą się ukryć w zwiniętym, uschniętym liściu). Taka czatownia często jest bardzo zanieczyszczona, a siedzący w niej pająk świetnie ukryty. Z tego też względu, na pierwszy rzut oka pajęczyna może się wydawać opuszczona. Najbardziej aktywne stają się nocą i wtedy dokonują prac remontowych swoich sieci, jeśli tylko zajdzie taka potrzeba. Środkowa część pajęczyny krzyżaków jest wypełniona pajęczymi nićmi. Co więcej, posiada też nić sygnalizacyjną. Czekający w czatowni pająk trzyma ją jednym ze swoich odnóży i czeka aż szamocząca się ofiara wprawi ją w ruch. Gdy tak się stanie wybiega, aby ją pochwycić.

Wodopójki

Podczas pobytu nad wodą, często możemy zauważyć malutkie, okrągłe, czerwone kulki, które unoszą się w toni wodnej. To wodopójki (Hydracarina), czyli roztocze, które należą do pięciu różnych grup: Hydrachnellae, Halacaridae, Oribatida, Mesostigmata oraz Acaridida. Gatunki, które do ich należąc często nie są ze sobą blisko spokrewnione, a do tego przystosowały się do wodnego trybu życia niezależnie od siebie. Łączy je jednak to, że zamieszkują rozmaite słodkie zbiorniki wodne, takie jak oczka wodne, jeziora, rzeki czy inne zbiorniki wodne. Zazwyczaj przebywają w strefie przybrzeżnej, gdzie pływają w wodzie, przebywają na dnie, a czasami też zagrzebują się w mule. Na całym świecie odkryto ok. 5 tys. gatunków wodopójek, natomiast w Polsce żyje ponad 400 gatunków, przy czym większość z nich należy do rzędu Prostigmata.

Wodopójki łączy też dość podobny wygląd. Większość gatunków osiąga od 0,5 do 2 mm, ale zdarzają się takie, które mogą mieć nawet 8 mm. Ich ciało jest nieczłonowane, kuliste lub też jajowate. Wyglądają przez to tak, jakby się opiły wody i najpewniej właśnie od tego wzięła się ich nazwa. Wiele z nich ma jaskrawe, czerwone lub pomarańczowe ubarwienie, które ostrzega drapieżniki, aby ich nie atakowały, ponieważ są trujące i nie nadają się do zjedzenia. Jest także sporo wodopójek, które mają bardziej stonowane barwy, np. brunatne, żółte, zielonawe, a nawet granatowe. Takie gatunki prowadzą zazwyczaj dużo bardziej skryty tryb życia i starają się nie rzucać w oczy potencjalnym drapieżnikom.

Nogi tych roztoczy są różnie ukształtowane w zależności od rodzaju zbiornika wodnego, który zamieszkują. U gatunków pływających swobodnie w wodach stojących, nogi są przynajmniej częściowo pokryte włoskami pływnymi, natomiast u tych żyjących w potokach, są najczęściej uzbrojone w duże pazurki oraz szczecinki umożliwiające przytrzymywanie się. Wodopójki oddychają pod wodą za pomocą systemu skrzelotchawek, a to oznacza, że nie muszą wypływać na powierzchnię, aby zaczerpnąć powietrza. To jednak również oznacza, że nie są wstanie zbyt długo przetrwać na powierzchni. Wodopójki są najbardziej aktywne w nocy, choć niektóre gatunki można spotkać także w ciągu dnia. Dorosłe wodopójki oraz późniejsze stadia larwalne są zwykle drapieżne i polują m.in. na drobne skorupiaki (dafnie, oczliki, małżoraczki), larwy owadów (np. jętek i ochotek), a także pożerają ich jaja.  Może się nawet zdarzyć, że zaatakują świeżo wylęgnięty narybek. Wodopójki chwytają swoje ofiary nogogłaszczkami i nakłuwają je szczękoczułkami, aby wyssać ich płynną zawartość. Wczesne stadia larwalne większości gatunków są zaś pasożytami i atakują owady (np. jętki, ważki, pluskwiaki, muchówki oraz chruściki), a także bezkręgowce, np. małże i gąbki. Dzięki pasożytowaniu na latających owadach wodnych mogą z łatwością kolonizować nowe środowiska wodne.

Poprzedni wpis

Staw kąpielowy: Na co zwrócić uwagę…

Następny wpis

Złotookowate (Chrysopidae)