Ostrożeń polny (Cirsium arvense) i związane z nim owady

Ostrożeń polny, często mylnie zwany ostem, to roślina, która zdecydowanie nie budzi sympatii. Po pierwsze, jego liście są pokryte licznymi kolcami i kontakt z nimi bywa bardzo nieprzyjemny. Po drugie, jest niezwykle ekspansywny i łatwo się rozmnaża, ponieważ wystarczy zaledwie mały fragmencik jego pędu, aby wyrosła z niego nowa roślina. Właśnie dlatego, gdy ostrożeń raz się gdzieś pojawi, to bardzo ciężko go wyprosić. Najlepiej wiedzą o tym rolnicy i ogrodnicy, którzy często mają z nim do czynienia na swoich polach i w ogrodach.

Nie oznacza to jednak, że zawsze trzeba z nim walczyć. Jeśli rośnie w środowisku naturalnym, na nieużytkach oraz w innych miejscach, gdzie nikomu nie wadzi, to jak najbardziej warto go zostawić. Ostrożeń polny zapewnia bowiem pożywienie oraz miejsce rozwoju wielu owadom w tym zapylaczom i innym pożytecznym gatunkom.

Krótki opis ostrożnia

Ostrożeń polny zalicza się do rodziny astrowatych (Asteraceae). Jego wysokość waha się od 50 do 150 cm. Łodyga ostrożnia jest lekko kanciasta i silnie rozgałęziona w górnej części. Co więcej, wytwarza długie, dobrze rozwinięte rozłogi. Ciekawostką może być fakt, że na łodydze nie ma kolców, ale na liściach już jak najbardziej tak, chociaż też nie na wszystkich. Generalnie liście ostrożnia są wydłużone i mają zmienny kształt. Jedne są właśnie kolczaste, ale inne mogą być sieczne lub wrębne. Z wierzchu są zielone i nagie, pod spodem szarawe z kutnerowatym nalotem. Kwiaty ostrożnia tworzą razem kwiatostan zbiorowy, złożony z licznych koszyczków o fioletowej lub różowej, rzadziej białej barwie. Koszyczki kwiatów tworzą zaś baldachogrono. Po przekwitnięciu, pojawiają się owoce w postaci niełupków, które są wyposażone w puch kielichowy, czyli tzw. aparat lotny. Jedna roślina może wyprodukować nawet 5 tys. nasion, choć ich zdolność do kiełkowania jest niewielka. Z drugiej strony zachowują zdolność kiełkowania przez 20 lat. Ostrożeń tworzy imponujący system korzeniowy, który może mieć nawet 2,5 m.

Głównym sposobem rozprzestrzeniania się ostrożnia są jego rozłogi. Na poziomych pędach podziemnych stale tworzą się nowe pączki, które dają początek nowym pędom nadziemnym. Z ich pomocą może łatwo kolonizować nowe siedliska i trzeba przyznać, nie jest wybredny przy ich wyborze. Pojawia się na nieużytkach, terenach kolejowych, śmietniskach, łąkach, polach, leśnych polanach, miejskich trawnikach, w ogrodach oraz przy rzekach. Rośnie na wszystkich rodzajach gleb, choć preferuje przewietrzane i bogate w składniki pokarmowe. Kwitnie od lipca do października. Często tworzy mieszańce z innymi gatunkami ostrożni.

Chrząszcze i pluskwiaki związane z ostrożniem

Wielu miłośników ostrożnia polnego można znaleźć wśród chrząszczy. Część z nich przylatuje do jego kwiatów, aby pożywić się pyłkiem oraz nektarem. Zalicza się do nich np. zmięk żółty (Rhagonycha fulva), czyli jeden z najpospolitszych chrząszczy w Polsce. Oprócz ostrożnia, odwiedza też inne kwitnące rośliny, np. selerowate, wrotycze i złocienie. Chętnie też przysiada na trawach, aby zlizywać spadź mszyc. Dodatkowo może też pożerać drobne owady. Oprócz zmięka, do kwiatów ostrożnia przylatują również liczne kózkowate, np. baldurek pregowany (Leptura quadrifasciata), strangalia czarniawa (Stenurella melanura), strangalia wysmukła (Strangalia attenuata) i wonnica piżmówka (Aromia moschata). Kwiaty ostrzenia przyciągają też poświętnikowate (Scarabaeidae), choćby kruszczycę złotawkę (Cetonia aurata), łanochę pobrzęcz (Oxythyrea funesta) oraz orszoła prążkowanego (Trichius fasciatus).

Sporo chrząszczy przylatuje jednak do ostrożnia nie po to, aby spijać nektarem, ale by żywić się jego liśćmi oraz się na nim rozwijać. Wiele takich chrząszczy należy do rodziny stonkowatych (Chrysomelidae). Jednym z nich jest skrzypionka ostrożeniówka (Lema cyanella), która żeruje wyłącznie na różnych gatunkach ostrożni, przy czym najczęściej wybiera właśnie ostrożeń polny oraz ostrożeń warzywny. Również tarczyk ostowy (Cassida rubiginosa) często obiera na cel ostrożnie, ale prócz niech może też żerować na ostach, łopianach, wrotyczu pospolitym i innych roślinach zielnych. Wiele ryjkowcowatych (Curculionidae) też rozwija się na ostrożniu. Należy do nich szarek ostowiec (Cleonis pigra), którego wczesną wiosną, można często spotkać na polnych ścieżkach. Jego larwy żerują wewnątrz łodygi ostrożni i ostów. Na ostrożniach rozwijają się też prawie wszystkie nasze opylaki (Larinus spp.) i kulczanka ślazówka (Lixus pulverulentus).

Istnieje też kilka pluskwiaków, które są związane z ostrożniem polnym. Wśród nich jest np. prześwietlik szerokoplecy (Tingis ampliata), czyli malutki (osiąga maksymalnie 4,2 mm) mocno spłaszczony przedstawiciel rodziny prześwietlikowatych (Tingidae). Zarówno dorosłe jak i jego larwy żywią się sokami roślinnymi i najchętniej wysysają je właśnie z ostrożni i ostów. Również spokrewniony z nim prześwietlik ostowy (Tingis cardui) jest spotykany na tych kolczastych roślinach, choć ten gatunek preferuje głównie ostrożeń lancetowaty. Na ostrożniach lubią się też stołować niektóre tasznikowate (Miriidae) oraz wyssowate (Rhopalidae).

Muchówki i błonkówki odwiedzające ostrożeń

Kwitnący ostrożeń wabi wiele muchówek szukających pyłku oraz nektaru. Wśród nich wyróżnia się paśnica okazała (Phasia hemiptera) z rodziny rączycowatych (Tachinidae). Samiec posiada duże, czerwone oczy i szerokie skrzydła o niebieskim połysku. Samice też mają czerwone oczy, ale ich skrzydła są węższe i pozbawione połysku. Dorosłe muchówki odwiedzają różne kwiaty, w tym ostrożeń. Ich larwy są natomiast parazytoidami i rozwijają się w ciałach rozmaitych pluskwiaków. Podobny tryb życia prowadzi dętka rudonoga (Physocephala rufipes) z rodziny wyślepkowatych (Conopidae). Na swój cel obiera jednak trzmiele. Samica czai się wśród kwiatów i gdy pojawi się ofiara, atakuje ją. Przy pomocy swojego smukłego odwłoka umieszcza jajeczko na ciele trzmiele i odlatuje. Po pewnym czasie wylęga się z niego larwa, która pożera go od środka. Dorosłe dętki często przylatują do ostrożni i innych kwiatów, aby pożywiać się nektarem. Wśród muchówek odwiedzających kwiaty tej rośliny są też liczne bzygowate (Syrphidae), takie jak np. gniłuny (Helophilus spp.), gnojki (Eristalis spp.), prężce (Chrysotoxum spp.) i trzmielówki (Volucella spp.).

Podobnie jak w przypadku chrząszczy, istnieje sporo muchówek, dla których ostrożeń jest miejscem rozwoju larw. Świetnym przykładem jest wyroślówka ostowa (Urophora cardui), czyli ładnie ubarwiona przedstawicielka nasionnicowatych (Tephritidae). Jej larwy rozwijają się w łodygach ostrożni, a ich żerowanie prowadzi do powstawania charakterystycznych zgrubień, czyli galasów. Początkowo galas jest zielony, jednak z czasem usycha i brązowieje. Wewnątrz niego, może się rozwijać nawet kilka larw, a ich rozwój osłabia kondycję całej rośliny. Z ostrożniem są też związane inne nasionnicowate, takie jak np. terelka ostrożeniówka (Terellia ruficauda), osetnica tarczkoplama (Chaetostomella cylindrica), fozja wyroślówka (Xyphosia miliaria) oraz głowienka krokosz (Acanthiophilus helianthi). W liściach ostrożnia rozwijają się również niektóre muchówki z rodziny miniarkowatych (Agromyzidae), np. Phytomyza cirsii i Chromatomyia autumnalis.

Kwiaty ostrożnia są też magnesem na liczne błonkówki. Oprócz pszczoły miodnej i trzmieli, przylatuje też do niej wiele pszczół samotnic. Przykładem może być murarka kolczasta (Osmia spinulosa), murarka ostrożeniówka (Osmia leaiana), pszczolinka brunetka (Andrena pilipes), smuklik koniczynowiec (Halictus tumulorum), smuklik rdzawonogi (Halictus rubicundus), smuklik sześciopasy (Halictus sexcinctus) i smuklik złotawy (Halictus subauratus). Ten ostatni może się pochwalić przepięknym ubarwieniem. Jego ciało ma bowiem zielonozłoty, metaliczny połysk. Smuklik złotawy jest jednak bardzo mały, ponieważ osiąga od 7 do 8 mm i można go łatwo przeoczyć. Spotkać go można nie tylko na ostrożniach, ale też wielu innych kwitnących roślinach. Ciekawostką może być fakt, że smuklik złotawy, tworzy prymitywne społeczności. Samica tworzy gniazdo z komorami, gdzie wylęgają się młode samice, które pomagają matce w rozbudowie gniazda. Samica matka pełni więc rolę królowej, a jej córki funkcję robotnic. Samce pojawiają się później i do tego czasu samice pozostają niezapłodnione.

Kwiaty ostrożnia odwiedzają również inne błonkówki. Wśród nich jest np. smukwa kosmata (Scolia hirta). Dawniej była bardzo rzadka i to do tego stopnia, że została wpisana do Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt z kategorią VU, oznaczającą, że jest narażona na wyginięcie. W ostatnich latach zwiększyła jednak swoją liczebność, prawdopodobnie na skutek zmian klimatu i obecnie jest dość pospolita w całej Polsce. Dorosłe smukwy chętnie przylatują do kwiatów o niebieskiej lub fioletowej barwie, takich jak właśnie ostrożeń. Larwy tej błonkówki pożerają zaś larwy chrząszczy z rodziny poświętnikowatych. Szczególnie często obierają na cel kruszczycę złotawkę, kwietnicę różówkę (Protaetia metallica) oraz listnika zmiennobarwnego (Anomala dubia). Oprócz smukw, do kwiatów ostrożnia przylatują też samce os z rodzaju Dolichovespula, grzebaczowate (Crabronidae) i nękowate (Sphecidae).

Motyle związane z ostrożniem

Kwitnący ostrożeń jest niezwykle atrakcyjny dla wielu gatunków motyli, zarówno nocnych jak i dziennych. Jeśli chodzi o te pierwsze, to do świetnym przykładem może być łada różowica (Mitochrista miniata), która wyróżnia się naprawdę ładnym ubarwieniem. Jej skrzydła mają miłą dla oka słomkowo-żółto barwę, natomiast ich przedni oraz zewnętrzny brzeg ma różowe zabarwienie. Dorosłe motyle są aktywne głównie nocą, ale czasami uaktywniają się też w ciągu dnia i chętnie przylatują do kwitnących roślin, w tym właśnie do ostrzenia. Częstymi gośćmi na ostrożniach są również jaskrawo ubarwione kraśniki (Zygaena spp.). Jeśli zaś chodzi o motyle dzienne, to te ciągną do kwiatów ostrożnia w sporych ilościach. Można na nich spotkać m.in. dostojkę malinowiec (Argynnis pahia), przeplatkę atalię (Melitaea athalia), przestrojnika trawnika (Aphantopus hyperantus), rusałkę pokrzywnik (Nymphcalis urticae), rusałkę kratkowiec (Araschnia levana) oraz przestrojnik jurtina (Maniola jurtina). Czasami może się na nich stołować także paź królowej (Papilio machaon) i paź żeglarz (Iphiclides podalirius).

Bardzo ciekawym motylem związanym z ostrożniem jest rusałka osetnik (Vanessa cardui). To motyl wędrowny, co oznacza, że co roku przylatuje do naszego kraju z Afryki, zupełnie jak ptaki i tak jak one, odlatuje na południe, gdy nadejdzie jego czas. W różnych latach pojawia się u nas w różnych liczbach. Czasami pojawia się ich mało lub nie ma ich prawie wcale. Zdarzają się też takie lata, gdy przylatuje masowo i wtedy można go spotkać praktycznie wszędzie, zarówno w lasach, na łąkach, jak również w miastach czy ogrodach. Ostatni taki masowy przylot rusałki osetnik miał miejsce w 2019 r. Rusałki odwiedzają różne kwiaty, aby pożywić się nektarem, w tym także ostrożnie, jeśli tylko uda im się na nie natrafić (w 2019 r. przyleciały do nas w maju, czyli jeszcze przed jego kwitnieniem). To jednak nie jedyny powód, dla którego odwiedzają tę roślinę. Jego kolczaste gąsienice, chętnie bowiem żerują na jego liściach, choć można je także spotkać na ostach, pokrzywach, łopianach, popłochach i podbiałach.

Rusałka osetnik to oczywiście nie jedyny motyl, którego gąsienice rozwijają się na ostrożniach. Oprócz niego, można na nim spotkać blisko 60 gatunków, choć prawie wszystkie z nich to ćmy lub tzw. motyle mniejsze. Jeśli zaś chodzi o motyle dzienne, to na ostrożniach żerują jeszcze gąsienice przeplatka febe (Melitaea phoebe), choć mogą też obierać na cel chabry, sierpiki oraz babki. Dawniej była spotykana lokalnie w całym kraju, ale dziś jest skrajnie nieliczna i występuje na pojedynczych stanowiskach, najpewniej tylko w Bieszczadach i Beskidzie Niskim. Innym gatunkiem związanym z ostrożniami (a także chabrami) jest Jordanita globulariae, czyli jeden z najrzadszych i najsłabiej poznanych kraśnikowatych (Zygaenidae) w Polsce. Na Czerwonej Liście figuruje z kategorią VU, oznaczającą, że jest narażony na wyginięcie. Wśród motyli nocnych, których gąsienice żerują na ostrożniu polnym, jest sporo pospolitych gatunków, dla których jest jedną z wielu roślin żywicielskich. Należy do nich przylepek pomrocznik (Ectropis crepuscularia), kapturnica sałatówka (Cucullia lactucae), krasopani poziomkówka (Callimorpha dominula) i przepiękna, ale niestety bardzo rzadka blema purpurowa (Eublemma purpurina).

Inni goście na ostrożniach

Tam, gdzie są owady, pojawiają się również polujące na nie pająki. Oczywiście gatunkiem wręcz standardowym na kwiatach jest kwietnik (Misumena vatia), który znany jest z tego, że potrafi zmienić swój kolor, aby się dostosować do barwy kwiatu. Zmiana koloru zajmuje mu jednak wiele godzin i ma do dyspozycji tylko trzy kolory: biały, żółty oraz zielonkawy. Nie może więc przybrać fioletowej lub niebieskiej barwy, jaką mają kwiaty ostrożnia. Mimo to, czasami lubi się na nich przyczaić i nawet niedopasowany, potrafi schwytać jakąś nieostrożną muchówkę czy pszczołę. Wśród ostrożni swoje pajęczyny chętnie budują pająki z rodziny omatnikowatych (Theridiidae), zwłaszcza zawijak żółtawy (Enoplognatha ovata) i bliźniaczo do niego podobny Enoplognatha latimana. Pająki te tworzą nieregularne, ale mocne pajęczyny, w które chwytają nawet duże owady, takie jak muchy, pszczoły czy trzmiele. Przy pajęczynach pająków często kręcą się wojsiłki (Panorpa spp.), czyli owadzie sępy, które żywią się martwymi stawonogami i chętnie podkradają pająkom ich ofiary. Wojsiłki żywią się też pyłkiem oraz nektarem i chętnie odwiedzają ostrożnie.

Poprzedni wpis

Podagrycznik pospolity (Aegopodium podagraria) i związane…

Następny wpis

Chruściki (Trichoptera)