Motyle dzienne

Motyle dzienne często zachwycają przepięknymi barwami. To jednak nie wszystko, co mają nam do zaoferowania. Motyle pomagają nam również poprzez zapylanie roślin, a do tego są fascynują swoimi niezwykłymi obyczajami. Właśnie dlatego warto je poznawać i liczę na to, że ten artkuł wam w tym pomoże. W dalszej jego części dowiedzieć się podstawowych informacji na ich temat, a także dowiedzieć się, które z nich można spotkać w Polsce.

Jak odróżnić motyle dzienne od nocnych?

Podział na motyle dzienne i nocne jest, delikatnie rzecz ujmując, mocno nieprecyzyjny. Istnieje bowiem wiele motyli nocnych, które są aktywne w ciągu dnia, a może się też zdarzyć, że jakiś motyl dzienny przyleci do światła w środku nocy. Istnieją jednak inne różnice, które mogą nam pomóc w ich odróżnieniu. Najważniejszą jest budowa czułków. U motyli dziennych są cienkie, a na końcu każdego z nich znajduje się buławka. U motyli nocnych, czułki są najczęściej nitkowane, grzebieniaste lub pierzaste. Kolejną różnicą jest sposób składania skrzydeł. Motyle dzienne trzymają je płasko rozłożone na boki lub pionowo uniesione nad ciałem. Motyle nocne składają je płasko wzdłuż ciała, dachówkowato lub na kształt płaskiego trójkąta. Są jednak wyjątki od tej reguły. Niektóre ćmy, np. rączyk leszczyniak (Angerona prunaria) też trzymają skrzydła rozłożone na boki, tak jak wiele motyli dziennych.

Skrzydła

Większość motyli dziennych wyróżnia się dużymi skrzydłami, które często są bardzo kolorowe. Zawdzięczają to łuseczkom, które są tak naprawdę włoskami rozszerzonymi na kształt tarczek i każda z nich jest osadzona na skrzydle za pomocą ogonka. Wielkość łuseczek waha się gdzieś tak w okolicach 0,1-0,2 mm. Ich barwa zależy od zawartych w nich pigmentów, przy czym każda łuseczka może mieć tylko jeden kolor. Dopiero, gdy są zgromadzone, mogą tworzyć rozmaite, kontrastowe wzory. U niektórych motyli, np. mieniaka tęczowca (Apatura iris), łuseczki mogą załamywać światło, więc gdy promienie słoneczne padają na nie pod odpowiednim kątem, mienią się pięknymi barwami. Łuseczki nie wpływają na latanie, ale tworzone przez nie wzory pomagają w maskowaniu i odnajdowaniu partnera. Samiec dostojki malinowiec (Argynnis paphia) ma na swoich skrzydłach łuseczki zapachowe, które wydzielają feromony wabiące samice.

Ubarwienie wielu gatunków jest bardzo zmienne. U amerykańskiego pazia Papilio glaucus występują samice, które mają barwę żółtą i niemal zupełnie czarną. Uważa się, że te drugie podszywają się wyglądem pod trującego krewniaka z gatunku Battus philenor. U wielu gatunków występuje dymorfizm płciowy objawiający się tym, że samce są inaczej ubarwione, niż samice. Za przykład może posłużyć czerwończyk uroczek (Lycaena tityrus) u którego samce mają szarobrązowe skrzydła z lekkim zielonkawym połyskiem, a u samic są z pomarańczowymi przepaskami. Bardzo ciekawym motylem jest rusałka kratkowiec (Araschnia levana), u której występuje dymorfizm sezonowy. Osobniki latające wiosną mają pomarańczowe skrzydła, natomiast te z pokolenia letniego są czarne.

Dieta motyli

Motyle są wyposażone w zwijaną ssawka, którą wykorzystują do spijania nektaru oraz innych płynów. Motyle zazwyczaj nie są wybredne i odwiedzają różne kwiaty, choć są też takie, które mają swoje ulubione gatunki. Latający wczesną wiosną zorzynek rzeżuchowiec (Anthocharis cardamines), przylatuje niemal wyłącznie do roślin o drobnych kwiatach, np. do miodunki, czosnaczka, rzeżuszki i rzeżuchy. Niektóre motyle, takie jak mieniak tęczowiec (Apatura iris), czy rusałka żałobnik (Nymphalis antiopa) bardzo rzadko pojawiają się przy kwiatach, a zamiast nektaru wolą spijać sok wyciekający z drzew lub płyny pochodzące z odchodów, moczu i padliny. Motyle chętnie też spijają sole mineralne z wyschniętych kałuż. Część z nich pozyskuje je także z potu dużych zwierząt i ludzi. Osobniki, które chcą się do niego dobrać, stają się dużo mniej płochliwe i chętnie siadają na ubraniach i rękach.

Cykl życiowy

Życie każdego motyla zaczyna się od maleńkiego jajeczka, złożonego przez samicę. Jaja mogą być składane pojedynczo lub w grupach, a ich rozmiar i kształt mogą być bardzo różne, w zależności od gatunku. Samice zazwyczaj chcą, aby ich potomstwo miało jak największe szanse na pomyślny rozwój, dlatego umieszczają jaja na roślinach żywicielskich. Oczywiście nie jest to ścisła reguła i zdarza się, że podczas lotu zrzucają je gdzie popadnie. Tuż po przyjściu na świat, larwa motyla zwana gąsienicą, często zaczyna od zjedzenia osłonki swojego jajeczka oraz… innych jaj lub wylęgłych gąsienic, które mogłyby stanowić dla niej konkurencję.

Wygląd gąsienic może być bardzo różny i często zależy od tego, w jaki sposób będą się bronić przed drapieżnikami. Wiele z nich ma zieloną lub brunatną barwę, dzięki czemu mogą się ukryć wśród roślin, na których żerują. Niektóre z nich, jak chociażby gąsienice rusałki ceik (Polygonia c-album) mogą nawet naśladować odchody ptaków, które są ich największymi wrogami. Ciała wielu gąsienic są pokryte kolcami lub gęstymi włoskami, które utrudniają ich połknięcie. Gąsienica pazia królowej (Papilio machaon) posiada narząd zwany osmeterium, który wygląda jak wysuwane różki i wydziela nieprzyjemny zapach. Nie brakuje też gatunków trujących.

Sprytną strategię przyjęły gąsienice niektórych modraszków, które polegają na ochronie mrówek. W zamian za to, dzielą się z nimi słodką wydzieliną, ale przy okazji pożerają ich potomstwo. Drapieżne gąsienice trafiają się jednak bardzo rzadko. Znakomita większość gatunków odżywia się liśćmi i innymi częściami roślin, przy czym wiele z nich ma swoje ulubione gatunki i rodzaje. Gąsienice bielinków (Pieris spp.) upodobały sobie rośliny krzyżowe, a te należące do rusałki pokrzywnik (Nymphalis urticae) można znaleźć tylko na pokrzywach.

Motyle dzienne przepoczwarczają się zwykle w pobliżu roślin żywicielskich. W zależności od sposobu ułożenia poczwarek, wyróżnia się dwa ich typy: zwisające głową w dół, które przymocowują się do podłoża za pomocą haczyka na końcu odwłoka oraz przepasane, które są skierowane głową do góry i trzymają się za pomocą jedwabnych nici przytwierdzonych do podłoża. Takie poczwarki są zazwyczaj nieruchome, chociaż niektóre z nich mogą poruszać odwłokiem. Poczwarki, tak jak gąsienice, często są dobrze ukryte przed wzrokiem drapieżników. Niektóre z nich mogą być też pokryte kolcami lub trujące. Stadium poczwarki może trwać od dwóch tygodni do kilku miesięcy. U części motyli, poczwarki zimują, a dorosłe motyle wychodzą z nich dopiero wiosną.

Motyl, który opuści poczwarkę, nie jest wstanie latać, gdyż jego skrzydła są pomięte. Dopiero, gdy motyl po raz pierwszy zaczerpnie powietrze, skrzydła powoli się prostują, a jego tułów i odwłok się powiększają. Skrzydła motyla składają się z dwóch błon, które są odżywiane przez żyłki. Gdy te ostatnie się wypełnią, skrzydła przyjmują ostateczny kształt. Czasami się zdarza, że w trakcie tego procesu, coś przeszkodzi motylowi. Skrzydła nie mogą wtedy osiągnąć pełnego rozmiaru i motyl prędzej czy później ginie. Jeśli jednak mu się poszczęści i jego skrzydła osiągną pełny rozmiar, musi jeszcze odczekać kilka godzin i dopiero wtedy odlatuje.

Dorosłe motyle żyją zazwyczaj bardzo krótko. Rusałka kratkowiec (Araschnia levana) żyje tylko dwa tygodnie, bielinek kapustnik (Pieris brassicae) miesiąc, a paź królowej (Papilio machaon) do dwóch miesięcy. Najdłużej żyjącym motylem dziennym w Polsce jest latolistek cytrynek (Gonepteryx rhamni), który może żyć 10-11 miesięcy, ale sporą część swojego życia spędza w stanie diapuazy (owadzi odpowiednik zimowego snu).

Motyle dzienne w Polsce

Na terenie Polski występuje około 3 tys. motyli (Lepidoptera), ale tylko 164 z nich, to motyle dzienne. Prawie wszystkie należą do 5 rodzin. Wyjątkiem jest wielena plamowstęg (Hamearis lucina), która jest jedynym naszym gatunkiem należącym do tropikalnej rodziny Riodinidae. W tej części artykułu scharakteryzuje pokrótce każdą z rodzin, a także wymienię gatunki, które są najpospolitsze oraz te, które znajdują się pod ochroną.

Paziowate (Papilionidae)

Paziowate to nieduża rodzina motyli, do której należy 570 gatunków rozprzestrzenionych na całym świecie. Większość z nich występuje w rejonach tropikalnych. Do tej rodziny zaliczają się naprawdę duże gatunki, w tym występujący w Nowej Gwinei Ornithoptera alexandrae, o rozpiętości skrzydeł dochodzące do 28 cm, co czyni go największym motylem dziennym na świecie. Cechą charakterystyczną wielu przedstawicieli tej rodziny jest „ogonek” na końcu tylnego skrzydła. Nie u wszystkich gatunków jest on jednak obecny. Brakuje go chociażby u wspomnianego przeze mnie O. alexandrae czy naszych niepylaków. Do Polskiej fauny zalicza się 5 gatunków, przy czym jeden z nich: zygzakowiec kokornakowiec (Zerynthia polyxena) od wielu lat nie był u nas widziany. Z całą pewnością występują u nas 4 gatunki: paź żeglarz (Iphiclides podalirius), paź królowej (Papilio machaon), niepylak apollo (Parnassius apollo) i niepylak mnemozyna (Parnassius mnemosyne).

Najpospolitszym gatunkiem jest bez wątpienia paź królowej, którego można spotkać niemal w całej Polsce i zdarza się nawet, że przylatuje do ogrodów, choć zwykle pojedynczo. Pozostałe gatunki są znacznie rzadsze. Dotyczy to zwłaszcza niepylaka apollo, którego występowanie ogranicza się jedynie do Tatr i Pienin. Wszystkie nasze paziowate z wyjątkiem pazia królowej i zygzakowca są objęte ochroną prawną. Paź żeglarz znajduje się pod ochroną częściową, natomiast oba nasze niepylaki są objęte ochroną ścisłą.

Bielinkowate (Pieridae)

Bielinkowate to dość liczna rodzina, do której należy około 1100 gatunków na całym świecie. Przedstawicieli tej rodziny można spotkać niemal na całym świecie, choć najwięcej gatunków występuje w Ameryce środkowej i Południowej. Tropikalne bielinkowate często są przepięknie ubarwione, natomiast u naszych gatunków dominuje zwykle barwa biała. Przednie skrzydła bielinków są zazwyczaj trójkątne, natomiast tylne mocno zaokrąglone. Często występuje u nich dymorfizm płciowy.

W Polsce występuje 17 gatunków. Najbardziej znany jest bielinek kapustnik (Pieris brassicae), który może czasami wyrządzać szkody w uprawach kapusty oraz innych roślin krzyżowych. Do innych znanych przedstawicieli tej rodziny należą m.in.: bielinek bytomkowiec (Pieris napi), bielinek rzepnik (Pieris rapae), zorzynek rzeżuchowiec (Anthocharis cardamines), niestrzęp głogowiec (Aporia crataegi), latolistek cytrynek (Gonepteryx rhamni), szlaczkoń siarecznik (Colias hyale) i wietek gorczycznik (Leptidea sinapis).

Wśród bielinkowatych, tylko dwa gatunki znajdują się pod ochroną. Szlaczkoń szafraniec (Colias myrmidone) objęty jest ochroną ścisłą, natomiast szlaczkoń torfowiec (Colias palaeno) znajduje się pod ochroną częściową.

Modraszkowate (Lycaenidae)

Modraszkowate to duża rodzina motyli, do której zalicza się ponad 6 tys. gatunków na całym świecie. Nie są zbyt wybredne i można je znaleźć niemal na wszystkich kontynentach. Motyle z tej rodziny osiągają zwykle małe lub średnie rozmiary. Często występuje u nich dymorfizm płciowy, który objawia się w odmiennym ubarwieniu skrzydeł u samców i samic. Wierzchnia strona skrzydeł samców z podrodziny modraszków (Polyommatinae) często jest niebieska, natomiast u czerwończyków (Lycaeninae) dominują barwy czerwone. Samice mają zazwyczaj bardziej niepozorne ubarwienie. Ciekawą grupą są ogończyki (Theclinae) u których na tylnym skrzydle występuje jeden lub nawet więcej ogonków, tak jak ma to miejsce u paziowatych.

W Polsce występuje 49 gatunków. Do najpospolitszych i najbardziej znanych modraszków należy modraszek ikar (Polyommatus icarus) i czerwończyk dukacik (Lycaena virgaureae). Inne pospolite gatunki, to: czerwończyk żarek (Lycaena phlaeas), czerwończyk zamgleniec (Lycaena alciphron), modraszek agestis (Aricia agestis), modraszek korydon (Polyommatus coridon), modraszek wieszczek (Celastrina argiolus), pazik brzozowiec (Thecla betulae), ogończyk ostrokrzewowiec (Satyrium ilicis), a także zieleńczyk ostrężyniec (Callophrys rubi).

Wśród modraszkowatych nie brakuje gatunków, które są zagrożone wyginięciem. Na liście gatunków objętych ochroną częściową znajdują się cztery gatunki: modraszek bagniczek (Plebeius optilete), modraszek alkon (Maculinea alcon), modraszek Rebela (Maculinea rebeli) i modraszek orion (Scolitantides orion). Ścisłą ochroną gatunkową jest natomiast objętych siedem gatunków: czerwończyk nieparek (Lycaena dispar), czerwończyk fioletek (Lycaena helle), modraszek arion (Maculinea arion), modraszek nausitous (Maculinea nausithous), modraszek telejus (Maculinea teleius), modraszek eros (Polyommatus eros) i modraszek gniady (Polyommatus ripartii).

Rusałkowate (Nymphalidae)

Rusałkowate to kolejna dużą grupa motyli, do której należy ponad 6 tys. gatunków na całym świecie. Większość z nich to motyle średniej i dużej wielkości, a ich skrzydła często są pięknie ubarwione. To właśnie do tej rodziny należą przepiękne mieniaki (Aptaura spp.), a także tropikalne Morpho, których skrzydła mienią się w promieniach słońca. Wśród rusałkowatych znajdziemy wiele gatunków wędrownych, które często pokonują ogromne odległości. Najbardziej słynie z nich amerykański monarcha wędrowiec (Danaus plexippus), ale żyjąca też w Polsce rusałka osetnik (Vanessa cardui) wcale nie jest od niego gorsza i potrafi pokonywać jeszcze większe dystanse. Cechą charakterystyczną rusałek jest pierwsza para odnóży, które są silnie skrócone i na pierwszy rzut oka często prawie w ogóle ich nie widać.

W Polsce można spotkać 75 rusałkowatych. Najpospolitszym i najbardziej rozpoznawalnym gatunkiem jest bez wątpienia rusałka pawik (Nymphalis io), która dzięki pawim oczkom na skrzydłach, może zmylić ptaki i inne drapieżniki. Wśród innych znanych rusałkowatych są m.in. rusałka admirał (Vanessa atalanta), rusałka ceik (Polygonia c-album), rusałka wierzbowiec (Nymphalis polychloros), rusałka pokrzywnik (Aglais urticae), dostojka malinowiec (Argynnis paphia), dostojka latonia (Issoria lathonia), przeplatka atalia (Melitaea athalia), pokłonnik osinowiec (Limenitis populi) i mieniak strużnik (Apatura ilia).

Do rusałkowatych zaliczają się też oczennice (Satyrinae), które dawniej stanowiły odrębną rodziną. Należące do niej motyle charakteryzują się fałszywymi oczkami, które można u nich znaleźć zarówno na wierzchniej jak i spodniej stronie skrzydeł. Do oczennic należą chociażby przestrojnik jurtina (Maniola jurtina), strzępotek ruczajnik (Coenonympha pamphilus), osadnik egeria (Pararge aegeria), polowiec szachownica (Melanargia galathea), skalnik semele (Hipparchia semele) i górówka meduza (Erebia medusa).

Wiele rusałkowatych to gatunki pospolite, które często zalatują do naszych ogrodów. Niektóre gatunki są jednak bardzo rzadkie i w związku z tym są pod ochroną. Do gatunków objętych ochroną częściową należy 9 gatunków. Są to: dostojka akwilonaris (Boloria aquilonaris), dostojka eunomia (Boloria eunomia), skalnik bryzeida (Chazara briseis), strzępotek soplaczek (Coenonympha tullia), skalnik alcyona (Hipparchia alcyone), skalnik driada (Minois dryas), pasyn lucylla (Neptis rivularis), mszarnik jutta (Oeneis jutta) oraz przestrojnik titonus (Pyronia tithonus). Ochroną całkowitą jest objętych 6 gatunków: strzępotek hero (Coenonympha hero), strzępotek edypus (Coenonympha oedippus), górówka sudecka (Erebia sudetica), przeplatka aurinia (Euphydryas aurinia), przeplatka maturna (Euphydryas maturna) i osadnik wielkooki (Lopinga achine).

Powszelatkowate (Hesperiidae)

Powszelatkowate, znane też jako karłątkowate lub warcabnikowate, to ciekawa rodzina motyli do której należy około 3,5 tys. gatunków na całym świecie. Szczególnie rozpowszechnione są w Ameryce Południowej. Powszelatkowate przypominają swoim wyglądem motyle nocne i nie jest to przypadek. Do tej grupy należą bowiem gatunki, które łączą w sobie morfologiczne cechy motyli dziennych i nocnych. Ich ciało ma masywną budowę, skrzydła są małe i trójkątne, a koniuszki czułków są zakończone sierpowato. Karłątkowate latają zazwyczaj szybko i nisko nad ziemią. W większości przypadków ich ubarwienie jest zwykle brunatne lub żółtawe.

Do rodzimej fauny zalicza się 17 gatunków, a najbardziej znany jest karłątek kniejnik (Ochlodes sylvanus), który pojawia się latem w naszych lasach. Inne gatunki warte wymienienia to: karłątek klinek (Hesperia comma), karłątek ryska (Thymelicus lineola), kosternik leśniak (Carterocephalus silvicola), rojnik morfeusz (Heteropterus morpheus), warcabnik ślazowiec (Carcharodus alceae) i powszelatek malwowiec (Pyrgus malvae). Żaden z nich nie jest objęty ochroną gatunkową, ale nie brakuje gatunków rzadkich, takich jak np. warcabnik szantawiec (Carcharodus floccifera), który jest gatunkiem zanikającym, spotykanym na nielicznych stanowiskach (m.in. w Puszczy Białowieskiej).

Jak przyciągnąć motyle do ogrodu

Jeśli chcemy, aby do naszego ogrodu przylatywały motyle, wcale nie musimy się jakoś mocno wysilać. Wystarczy że zadbamy o to, aby miały co jeść. Motyle, takie jak rusałki i czerwończyki kochają nektar, dlatego warto pomyśleć o posadzeniu roślin miododajnych, na których będą mogły się stołować. Do takich roślin należy chociażby budleja Davida, sadziec konopiasty, lawenda wąskolistna, pszonak ogrodowy, werbena patagońska, jeżówka purpurowa i astry. Pamiętajmy również, że motyle potrzebują roślin żywicielskich, na których będą rozwijały się ich gąsienice. Rusałki lubią pokrzywy, czerwończyki szczawie, a paź królowej podagrycznik i inne selerowate. Jeśli więc tylko mamy taką możliwość, to znajdźmy w ogrodzie jakiś zaciszny kąt, w którym będą mogły rosnąć takie rośliny.

W przypadku, gdy znajdziemy gąsienice pazia na koprze, marchwi czy innej uprawianej przez nas roślinie, absolutnie nie ma potrzeby ich zabijać. Po prostu wyłapmy je, zanieśmy na łąkę i posadźmy na dzikich selerowatych, a w przyszłości na pewno będzie szansa, że któryś z nich przyleci do naszego ogrodu. Ograniczmy też stosowanie pestycydów, a najlepiej zastąpmy je naturalnymi środkami odstraszającymi owady wyrządzające szkody.

O motylach w ogrodach na pewno można by napisać jeszcze więcej, ale najprawdopodobniej w tym temacie pojawi się o nich osobny artykuł. Zapraszam też wszystkich do przeczytania mojego drugiego artykułu o dzikich zapylaczach w którym opisałem najważniejsze owady uczestniczące w zapylaniu roślin, a także udzieliłem kilku wskazówek, jak można im pomóc.

Autor: Mateusz Sowiński

Poprzedni wpis

Trzmiele w ogrodzie

Następny wpis

Ważki