Chruściki (Trichoptera)

Chruściki to grupa owadów, której przedstawiciele na pierwszy rzut oka przypominają małe motyle. Nie ma w tym żadnego przypadku. Chruściki są bowiem ich bardzo bliskimi kuzynami. W permie, zarówno motyle jak i chruściki miały wspólnego przodka. Na początku mezozoiku obie te grupy się jednak rozdzieliły. Motyle stały się owadami żyjącymi głównie na lądzie, zaś chruściki żyją w środowisku lądowym tylko, gdy są dorosłymi owadami. Larwy większości z nich żyją w różnych zbiornikach wodnych i często budują sobie domki, które chronią je przed różnymi zagrożeniami.

Jak wyglądają dorosłe chruściki?

Jak do tej pory, na całym świecie odkryto ok. 14,5 tys. gatunków chruścików. W Polsce jest ich znacznie mniej, bo opisano dotąd ok. 290 gatunków. W sumie w naszym kraju występuje 19 rodzin, a najliczniejsza to bagiennicowate (Limnephilidae), których mamy ponad 90 gatunków. Chruściki nie należą do najbardziej rozpoznawalnych owadów. Większość osób myli je z małymi ćmami. Oprócz badaczy owadów, znają je głównie wędkarze, ponieważ larwy chruścików są popularną przynętą na ryby. Często zresztą są znane po różnymi, lokalnymi nazwami, jak np. obszywki, klajduki czy kłódki.

Większość chruścików to małe owady. Rozpiętość skrzydeł najmniejszych gatunków z rodzaju Hydroptila waha się w granicach 4-5 mm. Największe, jak chruścik wielki (Phyrganea grandis), mogą mieć rozpiętość skrzydeł dochodzącą do 6 cm. Dorosłe chruściki mają generalnie dość jednolitą budowę ciała. Na głowie chruścików znajdują się dobrze rozwinięte oczy złożone, a także dość długie czułki. Szczególnie mocno rozwinięte są u niektórych chruścików z rodziny niprzyrówkowatych (Leptoceridae). Dobrym przykładem jest orzęsica długoroga (Mystacides longicornis), u której czułki mogą nawet trzykrotnie przekraczać długość ciała. Aparat gębowy chruścików jest mocno zredukowany, ale głaszczki są akurat dobrze rozwinięte, co dobrze widać chociażby u wspomnianej orzęsicy.

Zdecydowana większość chruścików ma dobrze wykształcone skrzydła. Tylko nieliczne gatunki są bezskrzydłe. Należy do nich samica golatki drobnej (Enoicyla pusilla), która zalicza się do bardzo rzadkich gatunków w naszym kraju. Ostatni raz znaleziono ją u nas w okolicach Odry w latach 80. Chruściki posiadają dwie pary skrzydeł, które są stosunkowo wąskie i wydłużone, a do tego znajduje się na nich wyraźne użyłkowanie. U wielu chruścików, skrzydła są pokryte drobnymi włoskami. To odróżnia je od motyli, u których włoski przekształciły się w łuseczki. W trakcie spoczynku, chruściki składają swe skrzydła dachówkowato, wzdłuż ciała. Odnóża chruścików są typowo kroczne, z charakterystycznymi, długimi ostrogami.

Ubarwienie chruścików jest zazwyczaj niepozorne, czyli szarawe, brązowawe lub czarniawe. Bardzo rzadko trafiają się chruściki o kolorowym ubarwieniu. Najpiękniejszym chruścikiem w naszym kraju jest bez wątpienia wieszczyca (Semblis phalaenoides), która może się pochwalić wspaniałymi, żółtymi skrzydłami, ozdobionymi czarnymi cętkami. Niestety to jeden z naszych najrzadszych chruścików. Jak dotąd znaleziono ją tylko nad Bagnami Biebrzańskimi oraz rzeką Narwią. Dość ładnie są też ubarwione orzęsice (Mystacides spp.) i broszczele (Philopotamus spp.). Bagieniec rombowy (Limnephilus rhombicus) może się zaś pochwalić pomarańczowo-brązowym ubarwieniem z kremowo-żółtymi plamami na skrzydłach. 

Gdzie i kiedy można spotkać chruściki?

Chruściki można spotkać w całej Polsce, choć oczywiście są wśród nich zarówno gatunki liczne, jak i rzadkie. Praktycznie wszystkie są związane ze środowiskiem wodnym, dlatego najczęściej można je spotkać w pobliżu rzek, jezior, stawów, oczek wodnych, leśnych strumieni, mokradeł i innych zbiorników wodnych. Poszczególne rodzaje i gatunki często mają swoje ulubione typy wód. Rzeki i strumienie upodobały sobie bezdomkowe larwy chruścików z rodzaju Rhyacophila i Hydropsyche. Wody stojące zamieszkują natomiast gatunki z rodzaju Cyrnus i Holocentropus dubius. Znajdująca się na Czerwonej Liście (kategoria Cr) wieszczyca żółtonoga (Hagenella clathrata) jest zaś związana jest torfowiskami. Istnieje też sporo chruścików, które nie są zbyt wybredne i zamieszkują rożne typy zbiorników wodnych. Należą do nich określice (Anabolia spp.) i bagieńce (Limnephilus spp).  

Chruściki możemy obserwować właściwie przez cały rok. Większość gatunków uaktywnia się wiosną, latem i jesienią, ale są też gatunki zimowe. Jednym z nich jest szczeciowłos żółty (Chaetopteryx villosa), który pojawia się nawet w grudniu i właśnie wtedy odbywa swe gody (kopulujące parki można wtedy wypatrzeć nawet na śniegu).

Tryb życia dorosłych chruścików

Większość chruścików prowadzi nocny tryb życia. Za dnia przesiadują na różnych roślinach oraz innych, nadwodnych obiektach (np. na barierkach, mostach, ścianach budynków itp.). Nie są wówczas zbytnio ruchliwe i można im się łatwo przyjrzeć. Gdy jednak poczują się zagrożone, zaczynają chaotycznie biegać, aż w końcu odfruwają. Im bliżej wieczora i nocy, tym chruściki stają się coraz bardziej aktywne. Część chruścików żywi się płynnym pokarmem, np. nektarem oraz spadzią. Niektóre gatunki w ogóle nie pobierają żadnego pożywienia. Same chruściki często są pożywieniem innych zwierząt. Polują na nie m.in. nietoperze, ptaki, pająki i drapieżne owady (np. ważki).

Zdobywanie pożywienia z pewnością nie jest najważniejszą czynnością w życiu chruścików. O wiele bardziej liczą się dla nich gody, które najczęściej odbywają nad powierzchnią wody. W czasie ich trwania roją się przedstawiciele obu płci. Samce wytwarzają specjalne feromony, aby zwabić do siebie samice. Gdy im się uda, często popisują się przed nimi powietrznymi tańcami, aby skłonić je do kopulacji. Ta ostatnia odbywa się zazwyczaj w jakimś zacisznym miejscu, ale w blisko wody. Podczas kopulacji, partnerzy łączą się ze sobą tyłami odwłoków, podobnie, jak to robią pluskwiaki.

Gody chruścików trwają zwykle kilkanaście lub kilkadziesiąt minut, czyli stosunkowo krótko. Z tego względu rzadko się je obserwuje. Są jednak takie gatunki, jak np. żyjący nad strumieniami i potokami szczeciowłos żółty, które mogą odbywać gody nawet przez kilka dni. Tuż po ich zakończeniu, samice przystępują do złożenia jaj, co u różnych gatunków odbywa się w różny sposób. Wiele samic chruścików składa po kilkadziesiąt, a nawet kilkaset jaj, w przeźroczystej, galaretowatej masie, którą następnie przyczepiają do różnych, nadwodnych lub podwodnych roślin. Inne gatunki po prostu latają nad taflą wody i zrzucają do niej pakieciki jaj.

Larwy chruścików

Prawie wszystkie larwy krajowych chruścików prowadzą wodny tryb życia. Tylko larwy golatki drobnej żyją na lądzie, a konkretnie w ściółce lasów liściastych. Wylęgają się z jajeczek w październiku i od razu budują sobie domek z ziarenek piasku. Żywią się mchem i opadłymi liśćmi. Początkowo osiągają jedynie 3 mm, jednak wraz z nadejściem wiosny, a tym samym wyższych temperatur, zaczynają coraz szybciej rosnąć i pod koniec rozwoju osiągają 8 mm. Latem przechodzą w fazę spoczynku i ożywiają się dopiero na przełomie sierpnia oraz września, ale na krótko. Niedługo potem zamykają wejście do domku mocnym wieczkiem z przędzy i przepoczwarczają się. Dorosłe osobniki są aktywne we wrześniu i październiku.

Larwy chruścików dzielą się na dwie grupy. Pierwsze to tak zwane larwy kampodealne, które z wyglądu przypominają larwy niektórych chrząszczy, zwłaszcza biegaczy i kusaków. Ich ciało jest smukłe, wydłużone, a do tego lekko spłaszczone. Po bokach ciała często mają nitkowate skrzelotchawki, które mogą być ulokowane po bokach ciała, na grzbiecie lub po stronie brzusznej (albo po trochu na każdej z tych części ciała). Z rzadka trafiają się też larwy, które oddychają całym ciałem. Larwy kampodealne rzadko tworzą domki. Zamiast nich wolą tworzyć np. sieci podobne do tych, jakie robią pająki. Takie larwy często polują na inne bezkręgowce lub zjadają drobinki organiczne unoszące się w toni wodnej.

Przykładami takich larw są te należące do wodosówek (Hydropsyche spp.). Znaleźć je można w płynących wodach, np. w rzekach i potokach. Na ich dnie, wśród kamieni, tworzą specjalne oprzędy, w których mieszkają. Między nimi zaś, tworzą sieci, w które łapią różne szczątki organiczne, a także małe bezkręgowce. Oprzędy wodosówek nie są zbyt duże. Same larwy wodosówek są zresztą bardzo małe i dorastają najwyżej do 2 cm. Dodatkowo są nieźle ukryte wśród kamieni i niełatwo je znaleźć. Inny chruścik, czyli tkanka dwuplama (Neureclipsis bimaculata, tworzy znacznie bardziej zaawansowane sieci, bo w formie podłużnych lejków, czy raczej trąbek, które zakłada np. na roślinach i w które łapie np. larwy innych owadów, który znosi prąd wody. Sieci tego gatunku przeważnie pokrywa muł, dlatego trudno je wypatrzeć.

Drugą grupę stanowią larwy gąsienicowate, które pod względem wyglądu są bardziej zbliżone do gąsienic motyli. Wszystkie larwy tego typu budują domki, które zawsze noszą ze sobą i nigdy ich dobrowolnie nie opuszczają. Larwy gąsienicowate są najczęściej roślinożerne, choć i wśród nich mogą się trafić drapieżniki, jak np. larwy chruścika wielkiego. Larwy tego typu są podłużne, a ich odwłok jest masywny. Po jego bokach znajdują się liczne, nitkowate skrzelotchawki, a także specjalne wyrostki, które przydają się do utrzymania domku na swoim miejscu. Z przodu ciała mamy silnie stwardniałą głowę, a także mocny tułów, na którym znajdują się trzy pary nóg krocznych. Nie są może zbyt długie, ale i tak większe, niż te które mają gąsienice prawdziwych motyli.

Domki chruścików

Larwy chruścików budują sobie domki głównie po to, aby się ochronić przed drapieżnikami. Z ich pomocą, mogą się choćby świetnie zakamuflować i przez to trudnie je wypatrzeć. Jeśli zaś poczują się zagrożone, wystarczy się schować w domku, tak jak ślimaki chowające się w swoich muszelkach. Często to w zupełności wystarczy, aby uchronić się choćby przed atakiem jakiejś wygłodniałej ryby. Domek chroni również delikatny odwłok przed różnymi uszkodzeniami. Co więcej, pomaga również w oddychaniu. Poruszając w nim odwłokiem, larwa chruścika potrafi sprawić, że przez jego wnętrze wciąż przepływa woda. To sprawia, że jej skrzelotchawki ciągle są obmywane natlenioną wodą i dzięki temu mogą oddychać.

Budowa domku zaczyna się stworzenia szkieletu, który powstaje ze specjalnej wydzieliny, produkowanej przez gruczoły przędne larwy. W kontakcie z wodą, substancja zmienia się w elastyczną nić, z której larwa tworzy jedwabistą rurkę. Młoda larwa korzysta tylko z tej jedwabnej rurki i ewentualnie resztek galaretowatej osłony jaj. Później jednak okłada tą rurkę różnymi materiałami, w typowy dla swojego gatunku sposób. Jako że nigdy nie opuszcza domku, wraz ze swoim wzrostem, powiększa także swój domek, poszerzając go od przodu poprzez dokładanie kolejnych elementów. Starsza końcówka odwłoka z czasem sama odpada lub zostaje odgryziona przez samą larwę, która w tym celu odwraca się w swoim domku. Do budowy domku, larwa wykorzystuje swój gryzący aparat gębowy oraz pierwszą parę nóg.

Domki poszczególnych gatunków chruścików często znacząco różnią się od siebie wyglądem. Pospolite w jeziorach i wolno płynących rzekach larwy określić (Anabolia spp.) tworzą swe charakterystyczne domki z drobnych ziarenek piasku i kamyczków, a dodatkowo do całości przyczepiają 2 lub 3, długie na kilka centymetrów patyczki. Bagieńce (Limnephilus spp.) z kolei tworzą swoje domki z rzęsy wodnej, kawałków łodyg i patyczków. Niekiedy dodają do swojej konstrukcji muszelkę (czasami z żywym ślimakiem w środku), a nawet domek jakiegoś innego chruścika (i w tym przypadku może się zdarzyć, że w domku będzie żywa larwa). Wyrzynka leśna (Glyphotaelius pellucidus) tworzy zaś domki z opadłych na dno liści. Wąsatki (Athripsodes spp.), konstruują je w formie rurek zbudowanych z małych kamyczków.

Przy budowie swoich domków, larwy chruścików wykorzystują głównie naturalne surowce, np. patyczki, kamyczki, opadłe liście czy fragmenty podwodnych roślin. Czasami jednak muszą być bardziej kreatywne. Zdarza się bowiem, że na dnie zbiornika wodnego jest więcej zostawionych przez ludzi śmieci, niż naturalnego budulca i dlatego do budowy domków wykorzystują także kawałki szkła czy drobinki plastiku. Jubilerzy na całym świecie wykorzystują larwy chruścików do tworzenia wyjątkowej biżuterii. Wystarczy wyciągnąć larwę chruścika z domku i położyć ją na podłożu z kamieni szlachetnych, ale skonstruują z nich prawdziwe dzieło sztuki.

Rozwój larw chruścików

Larwy chruścików rozwijają się przez jakiś rok lub nawet dwa lata. Później przychodzi moment, w którym zamykają się w domkach i w jego wnętrzu przechodzą przepoczwarczenie. Larwy zmieniają się w tzw. poczwarki otwarte, co oznacza, że mają wykształcony aparat gębowy i są zdolne do poruszania. Jest to zresztą ważne, ponieważ taka larwa nie pozostaje w swym domku zbyt długo. Przed przeobrażeniem się w owada dorosłego, poczwarka przegryza się przez domek i żwawym ruchem płynie w stronę powierzchni wody, lub też wchodzi na jakąś wystającą z wody roślinkę, czy np. belkę pomostu. Te które przeobrażają się na powierzchni wody, czynią to bardzo szybko, co by przypadkiem nie wylądowały w paszczy jakiejś ryby. Dlatego właśnie, dorosły, świeżo wylęgnięty chruścik dysponuje na tyle sztywnymi skrzydłami, by mógł polecieć na jakieś drzewko, czy coś w tym stylu i tam mógł w spokoju dojść do siebie.

Poprzedni wpis

Ostrożeń polny (Cirsium arvense) i związane…

Następny wpis

Pokrzywa zwyczajna (Urtica dioica) i związane…