Pokrzywa zwyczajna (Urtica dioica) i związane z nią owady

Pokrzywa to roślina pełna sprzeczności. Z jednej strony jest uznawana za groźny chwast, który chętnie wkracza w okolice naszych domów i do ogrodów. Z drugiej strony sami nieświadomie stwarzamy jej odpowiednie warunki. Pokrzywa należy bowiem do roślin kochających azot oraz fosforany, a te często są obecne w pobliżu człowieka. Ludzie wolą się od niej z daleka, ponieważ kontakt z pokrywającymi ją włoskami, jest bardzo nieprzyjemny. Mimo to, pokrzywa jest także rośliną jadalną i leczniczą.

Nie tylko my możemy się jednak nią żywić. Istnieje wiele organizmów, które również korzystają z tej ciekawej rośliny. Na pokrzywie zwyczajnej często np. rośnie pasożytnicza roślina kanianka pospolita (Cuscuta europaea). Małe ssaki i ptaki wykorzystują zaś łany pokrzyw, jako miejsca, w którym można się schronić. Najsilniej związane z pokrzywami są jednak owady i jest w tym kolejna sprzeczność. Pokrzywa jest bowiem wiatropylna i nie wytwarza pyłku, ani nektaru. Mimo to, wiele owadów i tak do niej przylatuje, aby na niej żerować.

Krótki opis pokrzywy

Pokrzywa to dość okazała roślina, której wysokość waha się od 0,4 do 1,5 m, ale czasami może osiągać nawet do 3 m. Łodygę ma czterokanciastą i słabo rozgałęzioną. Jej liście są łodygowe, naprzeciwległe, o sercowatym kształcie i ząbkowatej krawędzi. Dolne liście są szersze, a górne węższe. Koniec blaszki jest zaostrzony, zazwyczaj długo. Kwiaty męskie i żeńskie są zebrane w odrębne, rozgałęzione kwiatostany, wyrastające u nasady górnych liści. Kwiatostany męskie są wzniesione, natomiast żeńskie w czasie kwitnienia zwisają. Zarówno jedne jak i drugie kwiaty są niepozorne o zielonej barwie. Owocem pokrzywy jest orzeszek o jajowatym kształcie. Jego długość dochodzi do 1,2 mm. Jedna roślina może wytworzyć ok. 22. tys. owoców. Jeśli jednak rośnie w cieniu, liczba ta może spaść do zalewie 500.

Pędy nadziemne pokrzywy są pokryte włoskami parzącymi, które mają za zadanie zniechęcić zwierzęta przed jej zgryzaniem. Włoski zawierają drażniący płyn, w skład którego wchodzi m.in: acetylocholina, histamina, serotonina, związek bliski kwasom żywicznym oraz niewielka ilości kwasu mrówkowego. Włoski pokrywają licznie łodygę oraz liście (zwłaszcza ich spodnią stronę). Po ich dotknięciu, włoski łamią się i wbijają w skórę, a ich zawartość przedostaje się do rany. W efekcie na skórze tworzy się swędząca, bolesna wysypka, która zazwyczaj utrzymuje się ok. 10 minut. U części osób efekt poparzenia przez pokrzywę może mieć ostry przebieg, natomiast są też osoby, które są niewrażliwe na jej działanie. Włoski parzące tracą swoje właściwości po połamaniu, wysuszeniu lub obróbce cieplnej.

Pokrzywa jest rośliną łęgową, która w środowisku naturalnym rośnie głównie w żyznych lasach, zwłaszcza na ich obrzeżach oraz przy ścieżkach, a także na śródleśnych polanach i w pobliżu zbiorników wodnych. Preferuje wilgotne gleby, ale źle znosi długotrwałe zalewanie. Najlepiej rośnie w miejscach z dobrym dostępem do światła, w których obficie kwitnie i owocuje. Tam, gdzie jest cień, rośnie dużo słabiej. Pokrzywa pojawia się też licznie na siedliskach ruderalnych, np. na przydrożach, wysypiskach śmieci oraz przy płotach i ogrodzeniach. Często też występuje w ogrodach, sadach, na obrzeżach pól i pastwiskach. Jako roślina azotolubna wymaga gleb żyznych, głębokich, bogatych w azot i fosforany, często przenawożonych. Unika gleb kwaśnych, ubogich (zwłaszcza w fosforany) i zasolonych. Pokrzywa rozprzestrzenia się za pomocą nasion oraz kłączy. Kwitnie od czerwca do października.

Chrząszcz i pluskwiaki żerujące na pokrzywie

Pokrzywa stanowi ważne źródło pożywienia wielu gatunków owadów, chociażby chrząszczy i to zarówno malutkich, jak i o wiele większych. Do tych pierwszych zalicza się np. niemający polskiej nazwy Brachypterus urticae, który dorasta do 2,2 mm. Dorosłe chętnie zjadają pyłek roślin, w tym pokrzyw, natomiast larwy żerują na pączkach kwiatowych pokrzywy. Większym chrząszczem jest zgrzytnica zielonkawowłosa (Agapanthia villosoviridescens), czyli pospolita przedstawicielka rodziny kózkowatych (Cerambycidae). Długość jej ciała może wynosić 2,3 cm, czyli nie jest tak duża, jak wiele innych kózkowatych, jednak w porównaniu z B. urticae jest naprawdę okazała. Larwy zgrzytnicy rozwijają się w łodygach pokrzyw, a czasami też ostów i ostrożni. Wcześniej, samica tego chrząszcza wygryza w łodydze specjalne otworki i w każdym składa po jednym jajeczku. Gdy larwy się wylęgną, zaczynają żerować. Ich rozwój trwa przeważnie rok, choć może przeciągnąć się do dwóch lat.

Wiele chrząszczy związanych z pokrzywą, należy do rodziny ryjkowcowatych (Curculionidae). Szczególnie rozpoznawalny jest naliściak pokrzywowiec (Phyllobius pomaceus), którego ciało jest pokryte licznymi, niebiesko-zielonymi łuseczkami, nadającymi mu pięknego wyglądu. Łuski te często się jednak ścierają, dlatego spotyka się również osobniki o ciemniejszym ubarwieniu. Naliściaka można znaleźć na różnych roślinach, ale jego ulubieńcem jest właśnie pokrzywa. Dorosłe osobniki żywią się liśćmi oraz młodymi pędami, a larwy żerują na korzeniach. Innym ryjkowcem żyjącym na pokrzywach jest chowacz plamiaczek (Nedyus quadrimaculatus). Ten maluszek osiąga zaledwie 2,5 mm. W przeciwieństwie do naliściaka, jest ściśle związany z pokrzywą i tylko na tej roślinie może się rozwijać. Dorosłe osobniki żywią się liśćmi i kwiatami, natomiast larwy rozwijają się na korzeniach. Na pokrzywach pojawiają się także chrząszcze z rodziny stonkowatych (Chrysmelidae), takie jak złotka cynoborowa (Chrysolina polita), czy też przepięknie ubarwiona złotka jasnotowa (Chrysolina fastuosa).

Pokrzywy przyciągają też drapieżniki, polujące na żyjące wśród nich owady. Przykładem mogą być biedronkowate (Coccinellidae), które bardzo często można przyłapać na tych roślinach. Jednym z ciekawszych gatunków jest biedronka pokrzywianka (Ceratomegilla notata), która może się pochwalić pomarańczowymi pokrywami skrzydłowymi. Na każdej z nich znajduje się pięć, ciemnych plamek, a na tarczce jedna wspólna plama, rozszerzająca się ku dołowi. Dawniej była stosunkowo rzadka, jednak w ostatnich latach stała się znacznie liczniejsza. Spotkać ją można nie tylko na pokrzywach, ale też innych roślinach zielnych, gdzie poluje na mszyce. Do drapieżnych owadów spotykanych na pokrzywach należą też liczne pluskwiaki, takie jak np. zażartki (Nabis spp.). Nie są one zbyt duże (osiągają raptem ok. 1 cm), ale to im zupełnie nie przeszkadza polować na inne owady, często większe, niż one same. Wysysają m.in. innymi mszyce, gąsienice, błonkówki, pająki, a także jaja i poczwarki.

Niektóre drapieżne tasznikowate (Miriidae) również się pojawiają na pokrzywach. Szczególnie mocno wyróżnia się pierzak miejski (Heterotoma planicornis). Drugi człon jego czułków jest bowiem tak długi, pogrubiały i spłaszczony, że sam pluskwiak wygląda naprawdę komicznie. Choć jest pospolity, to zazwyczaj się go nie zauważa, ponieważ jest mały (dorasta do 5,5 mm) i ma niepozorne, ciemne ubarwienie. Zarówno dorosłe jak i nimfy polują na drobne owady, ale wysysają też soki roślinne, często właśnie z pokrzywy. Larwy ładzika wydłużonego (Calocoris alpestris) również uwielbiają wysysać soki z pokrzywy, która jest ich główną rośliną żywicielską. Dorosłe pluskwiaki są mniej wybredne i często spotyka się je na innych roślinach. Sienik pokrzywnik (Heterogaster urticae) to z kolei przedstawiciel małej rodziny sienikowatych (Heterogastridae), dla którego pokrzywa jest jedyną rośliną żywicielską. Jej sokami żywią się zarówno dorosłe jak i larwy. Często tworzy skupiska liczące nawet kilkanaście osobników. Choć nie należy do rzadkich gatunków, to jednak jest sporadycznie obserwowany.

Bardzo ciekawym pluskwiakiem żyjącym na pokrzywach jest zabielica pokrzywowa (Orthezia urticae). Należy bowiem do nadrodziny czerwców (Coccoidea), grupy małych pluskwiaków, które pasożytują na roślinach i często wyrządzają szkody. Ciało samicy zabielicy (a także larw) pokrywają białe płaty stworzone z wosku, który wytwarza ze specjalnych gruczołów na swoim ciele. Wosk przydaje jej się też do stworzenia wydłużonej komory z jajami, która znajduje się na końcu jej ciała. W takiej komorze może pomieścić od 150 do 500 jaj. Samiec przypomina z wyglądu mszycę, ale jego skrzydła są wąskie (i ma tylko jedną parę), a na końcu jego odwłoka znajduje się pęczek długich, białych włosków (przypominają trochę, sterczący do góry koński ogon). Zabielica żeruje głównie na pokrzywach i rzadko się ją widuje poza nimi. Oprócz niej na pokrzywach pojawia się też bolanica pokrzywowa (Trioza urticae), czyli pluskwiak zaliczany do nadrodziny koliszków (Psylloidea). Jej larwy żywią się wyłącznie sokami pokrzyw, natomiast dorosłe osobniki spotyka się też na innych roślinach.

Muchówki i błonkówki związane z pokrzywą

Liście pokrzywy są miejscem rozwoju kilku gatunków muchówek. Należy do nich np. Dasineura urticae, czyli maleńka muszka z rodziny pryszczarkowatych (Cecidomyiidae). Jej larwy rozwijają się w galasach, czyli charakterystycznych zgrubieniach, które powstają w nerwach liści, ogonkach liściowych, a czasami także w łodydze. Galasy mają nieregularny kształt, są gładkie, błyszczące i mają kolor od fioletowego do jasnozielonego. Często na tej samej roślinie znajduje się wiele galasów, które mogą się ze sobą łączyć. Larwy żyjące w galasach żywią się tkanką roślinną. W liściach pokrzywy mogą też żerować larwy muchówek z rodziny miniarkowatych (Agromyzidae), takie jak Agromyza anthracina, Agromyza pseudoreptans, Agromyza reptans, Melanagromyza aenea, czy Phytomyza flavicornis.

Jeśli chodzi o błonkówki, to pokrzywy mogą służyć za schronienie lub miejsc odpoczynku dla wielu rośliniarek zamieszkujących zarośla. Można tu wymienić choćby pilarze (Tenthredo spp.) czy szczerbatki (Rhogogaster spp.), które dodatkowo mogą też polować wśród nich na inne owady. Nasiona pokrzywy są niezwykle atrakcyjne dla mrówek, które często je zbierają i zanoszą do swoich mrowisk. Po drodze jednak część z nich gubią i w ten sposób roślina może wykiełkować na zupełnie nowych siedliskach. Mrówki opiekują się też mszycami, które żerują na pokrzywie.

Motyle rozwijające się na pokrzywie

Najbardziej znaną grupą owadów związanych z pokrzywami są niewątpliwie motyle, zwłaszcza niektóre rusałkowate (Nymphalidae), których gąsienice żerują na pokrzywach. Jedną z nich jest przepięknie ubarwiona rusałka pokrzywnik (Nymphalis urticae), która należy do najpospolitszych motyli w naszym kraju, chociaż w ostatnich latach jej liczebność niestety dość mocno spadła. Pierwsze dorosłe rusałki pojawiają się już wczesną wiosną i można je obserwować praktycznie przez cały rok, nawet zimą, kiedy to często hibernują w naszych piwnicach i na strychach. Ich gąsienice mają ciemną barwę z żółtymi pasami oraz licznymi kolcami, które pokrywają niemal całe ciało. Miejscem ich rozwoju są najczęściej młode pokrzywy rosnące w nasłonecznionych miejscach. Znacznie rzadziej żerują na chmielu. Na pokrzywach żerują także gąsienice rusałki pawik (Nymphalis io). Jej gąsienice także są kolczaste, ale są w całości czarne i pokryte małymi, białymi kropkami. Gąsienice pokrzywnika oraz pawika żyją początkowo w grupach, jednak z czasem się rozdzielają.

Kolejnym ciekawym motylem związaną z pokrzywami jest rusałka ceik (Nymphalis c-album). To prawdziwa mistrzyni kamuflażu. Spodnia strona jej skrzydeł ma brunatną barwę, przez co po ich złożeniu, ceik wygląda jak uschnięty listek. Powycinane brzegi skrzydeł tylko wzmacniają ten efekt. Na spodzie skrzydeł znajduje się też mała, biała plamka w kształcie litery „C” której zawdzięcza swoją nazwę. Gąsienice ceika, które żerują głównie na pokrzywach (choć czasami mogą też wybierać chmiel, porzeczki, wierzby iwy, czy nawet wiązy), są kolczaste i mają biało-brązowe ubarwienie, przez co wyglądają jak ptasie odchody i w ten sposób mogą się łatwiej ukryć przed drapieżnikami. Gąsienice rusałki admirał (Vanessa atalanta), które też rozwijają się na pokrzywach, zamiast trzymać się w grupie czy udawać coś niejadalnego, wolą się chować w specjalnych schronieniach, które tworzą sobie z liści pokrzyw. W każdym z nich przebywa jedna gąsienica, która chowa się w ciągu dnia, natomiast nocą wychodzi żerować.

Motylem wartym uwagi jest także rusałka kratkowiec (Araschnia levana), która występuje w dwóch formach sezonowych. Pierwsza z nich, czyli forma wiosenna (Araschnia levana f. levan), charakteryzuje się rdzawożółtymi skrzydłami ozdobionymi licznymi, czarnymi plamami. Forma letnia (Araschnia levana f. prorsa) wygląda zupełnie inaczej, ponieważ jej skrzydła są czarne z białymi i rdzawymi plamkami. Gąsienice obu form są natomiast takie same, czyli brunatno-czarne z licznymi, czarnymi lub żółtawymi kolcami, które pokrywają całe ich ciało włącznie z głową (u gąsienic rusałki pokrzywnik czy pawik, głowa jest pozbawiona kolców). Jedyną rośliną żywicielską tej rusałki jest pokrzywa zwyczajna. Gąsienice niemal przez całe życie trzymają się w grupach i rozdzielają się dopiero pod koniec rozwoju, gdy muszą sobie znaleźć miejsce, aby się przepoczwarczyć. Na pokrzywach żerują też czasami gąsienice rusałki osetnik (Vanessa cardui), jednak jej głównymi roślinami żywicielskimi są osty i ostrożnie.

Oprócz motyli dziennych, na pokrzywach żerują też gąsienice kilkudziesięciu motyli nocnych. Należy do nich m.in. agatówka łobodnica (Trachea atriplicis), błyszczka spiżówka (Diachrysia chrysitis) krokiewka lękwica (Phlogophora meticulosa), niesobka pniówka (Korscheltellus lupulina), paśnik goździeniak (Camptogramma bilineata) przezierka pokrzywianka (Anania hortulata), rozszczepka śnicianka (Hypena proboscidalis), szewnica miętówka (Spilosoma lubricipeda) czy objęta ochroną krasopani hera (Euplagia quadripunctaria).

Poprzedni wpis

Chruściki (Trichoptera)

Następny wpis

Torfowisko – unikatowa ozdoba ogrodu